„Írak“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
Ekkert breytingarágrip
Stonepstan (spjall | framlög)
mEkkert breytingarágrip
Lína 37:
|}}
 
'''Írak''' ([[arabíska]]: العراق‎‎ ''al-‘Irāq''; [[kúrdíska]]: عێراق‎ ''Eraq'') er [[land]] í [[Mið-Austurlönd]]um sem nær yfir það svæði þar sem áður var kallað [[Mesópótamía]], á milli [[á (landform)|ánna]] [[Efrat]] og [[Tígris]] og suðurhluta [[Kúrdistan]]. Það á landamæri að [[Kúveit]] og [[Sádí-Arabía|Sádí-Arabíu]] í suðri, [[Jórdanía|Jórdaníu]] í vestri, [[Sýrland]]i í norðvestri, [[Tyrkland]]i í norðri og [[Íran]] í austri. Höfuðborg og stærsta borg landsins er [[Bagdad]]. Helstu þjóðarbrot sem búa í landinu eru [[Arabar]] og [[Kúrdar]], en auk þeirra búa þar [[Assýringar|Assýríumenn]], [[Túrkmenar]], [[Sjabakar]], [[Jasídar]], [[Armenar]], [[Mandear]], [[Sjerkesar]] og [[Kavlijar]]. Um 95% íbúa landsins eru [[íslam|múslimar]] en hluti íbúa aðhyllist önnur trúarbrögð eins og [[Kristnikristni]], [[Jarsanismi|Jarsanisma]], Jasídatrú og [[Mandeismi|Mandeisma]]. Opinber tungumál Íraks eru [[arabíska]] og [[kúrdíska]].
 
Írak á 58 km langa [[strönd|strandlengju]] hjávið [[Umm QasrPersaflói|Persaflóa]], viðhjá [[Persaflói|PersaflóaUmm Qasr]]. Landið nær yfir vatnasvið Efrat og Tígris, norðvesturenda [[Sagrosfjöll|Sagrosfjalla]] og austurhluta [[Sýrlenska eyðimörkin|Sýrlenskusýrlensku eyðimerkurinnar]]. Stærstu ár landsins eru Efrat og Tígris sem renna útsaman í [[Shatt al-Arab]] sem rennur í Persaflóa. Vegna ánna er mikið ræktarland í Írak.
 
Landið milli ánna Efrat og Tígris var í fornöld kallað [[Mesópótamía]]. Það er stærstur hluti [[frjósami hálfmáninn|frjósama hálfmánans]] og er talið með [[vagga siðmenningar|vöggum siðmenningar]]. Það var á þessu svæði sem notkun [[ritmál]]s með rituðum [[lög]]um, og [[borg]]arlíf með skipulögðu [[stjórnarfar]]i hófust. Nafnið Írak er dregið af fornaldarborginni [[Úrúk]] í [[Súmer]]. Mikill fjöldi menningarsamfélaga kom upp á þessu svæði í fornöld, eins og [[Akkad]], Súmer, [[Assýría]] og [[Babýlon]]. Mesópótamía var auk þess á ýmsum tímum hluti af stærri heimsveldum eins og [[Medaveldi]], [[Selevkídaríkið|Selevkídaríkinu]], [[Parþaveldi]], [[Sassanídaríkið|Sassanídaríkinu]], [[Rómaveldi]], kalífadæmum [[Rasídunveldið|Rasíduna]], [[Úmajadar|Úmajada]] og [[Abbasídar|Abbasída]], [[Mongólaveldið|Mongólaveldinu]], [[Safavídaríkið|Safavídaríkinu]], ríki [[Afsjarídar|Afsjarída]] og að lokum [[Tyrkjaveldi]].
 
Þegar Tyrkjaveldi var skipt upp eftir [[Fyrrifyrri heimsstyrjöld]] voruákvarðaði [[Þjóðabandalagið]] núverandi landamæri Íraks ákvörðuð af [[Þjóðabandalagið|Þjóðabandalaginu]]. Á millistríðsárunum var Írak í umsjá [[Bretland]]s í umboði Þjóðabandalagsins. Konungsríki var komið á fót árið 1921 og það hlaut sjálfstæði [[3. október]] [[1932]]. Árið 1958 var konunginum steypt af stóli og stofnað lýðveldi stofnað. [[Ba'ath-flokkurinn]] ríkti í Írak frá 1968 til 2003. Á árunum 1980-88 geisaði [[Stríð Íraks og Írans|stríð á milli Íraks og Írans]]. [[Persaflóastríðið (1991)|Persaflóastríðið]] var háð 1991 eftir að Írak hafði ráðist á [[Kúveit]]. Í kjölfar [[Íraksstríðið|innrásarinnar í mars 2003]], sem leidd var af [[Bandaríkin|BandaríkjamönnumBandaríkjamenn]] og [[Bretland|BretumBretar]] hrökklaðistleiddu, hrökkluðust Ba'ath-flokkurinn og leiðtogi hans [[Saddam Hussein]] frá völdum og fjölflokkakerfi var tekið upp. Bandaríkjamenn drógu herlið sitt frá Írak árið 2011 en [[Írakskreppan]] hélt áfram og blandaðist inn í [[Borgarastyrjöldin í Sýrlandi|Borgarastyrjöldinaborgarastyrjöldina í Sýrlandi]].
 
==Heiti==
Nafnið Írak kemur úr arabísku, العراق ''al-ʿIrāq'', og hefur verið notað frá því fyrir 6. öld. Ýmsar kenningar eru til um uppruna þess. Hugsanlega er það dregið af nafni borgarinnar [[Úrúk]] (''Erek'' í Biblíunni) sem er [[akkadíska|akkadísk]] útgáfa á heiti súmersku borgarinnar Urug, sem er dregið af súmerska orðinu yfir „borg“ (UR). Arabísk alþýðuskýring á heitinu er að það merki „með djúpar rætur, vel vökvuð, frjósöm“.
 
Á miðöldum var til hérað sem nefndist ''ʿIrāq ʿArabī'' („arabíska Írak“) í Neðri -Mesópótamíu og ''ʿIrāq ʿajamī'' („erlenda Írak“) þar sem nú eru vestur- og miðhluti Íran. Heitið náði yfir sléttuna sunnan við [[Hamrinfjöll]] en ekki nyrstu og vestustu hluta þess sem í dag nefnist Írak.
 
Orðið ''Sawad'' („svart land“) var líka notað snemma á miðöldum yfir frjósama flóðsléttu Tígris og Efrat til aðgreiningar frá arabísku eyðimörkinni. Á arabísku merkir عراق „faldur“, „strönd“, „bakki“ eða „brún“ og var því í alþýðuskýringum túlkað sem „brekka“ eða „hamar“ með vísun í suðurbrún Efri -Mesópótamíu eða ''al-Jazira'' sem myndar norðurmörk ''al-Iraq arabi''.
 
==Stjórnmál==
===Stjórnsýsluskipting===
[[File:Iraq, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|right|300px]]
Írak er skipt í 19 landstjóraumdæmi eða héruð (arabíska: ''muhafadhat'', kúrdíska: ''Pârizgah''). Landstjóraumdæmin skipstastskiptast svo í umdæmi (''gadhas'') sem aftur skiptast í undirumdæmi (''nawāḥī''). [[Íraska Kúrdistan]] er eina viðurkennda sjálfstjórnarhéraðið með eigin [[Héraðsstjórn Kúrdistan|héraðsstjórn]] og næstumþví sem næst opinberan her ([[Peshmerga]]).
 
{|
Lína 90:
===Trúarbrögð===
[[Mynd:ImamAliMosqueNajafIraq.JPG|thumb|right|Moska Alís í Nadjaf.]]
Mikill meirihluti íbúa Íraks, eða um 95%, aðhyllast [[Íslam]]. Aðeins 5% íbúa aðhyllast önnur trúarbrögð (aðallega [[Kristni|kristnir]] meðal [[Assýringar|AssýringaAssýríumenn]]). Múslimar aðhyllast ýmist [[sjía íslam]] eða [[súnní íslam]]. Samkvæmt mati ''[[CIA Factbook]]'' eru sjíamúslimar 65% og súnnítar 35% en samkvæmt mati [[Pew Research Center]] frá 2011 eru sjíamúslimar 51% og súnnítar 42% en 5% telja sig „bara múslima“.
 
Súnnítar í Írak kvarta yfir mismunun af hálfu stjórnvalda en stjórn [[Nouri al-Maliki]] hefur neitað því. Kristnir menn hafa lifaðbúið á svæðinu í yfir 2000 ár og margir þeirra eru afkomendur hinna fornu [[Assýríumenn|Assýríumanna]]. Þeir voru fleiri enrúmlega 1,8 milljónir eða 8% íbúa árið 1987.
 
Flestir Kristnirkristnir Írakar tala [[nýarameísk mál]] og tilheyra [[Kaldeakirkjan|Kaldeakirkjunni]], [[Assýríska austurkirkjan|Assýrísku austurkirkjunni]], [[Assýríska hvítasunnukirkjan|Assýrísku hvítasunnukirkjunni]] og [[Sýrlenska rétttrúnaðarkirkjan|Sýrlensku rétttrúnaðarkirkjunni]]. Meira en helmingur Kristinnakristinna íbúa Íraks hefur flúið til nágrannalandanna frá upphafi styrjaldanna og stór hluti hefurþeirra ekki snúið aftur þótt einhverjir hafi flust til landsvæðis hinnar fornu Assýríu þar sem nú er sjálfstjórnarhérað Kúrda.
 
Auk múslima og Kristinnakristinna eru í Írak litlir hópar [[Mandear|Mandea]], [[Sjabakar|Sjabaka]], [[Jarsanismi|Jarsana]] og [[Jasídar|Jasída]]. [[Írakskir gyðingar]] sem voru um 150.000 árið 1941 hafa nánastnær allir flustflutt burt.
 
Tveir af helgustu stöðum sjíamúslima eru í Írak: [[grafhvelfing Alís]] í [[Nadjaf]] og heilaga borgin [[Karbala]].