„Sassanídar“: Munur á milli breytinga

'''Sassanídar''' eða '''Sassanídaveldið''' er nafn yfir þriðju írönsku konungsættina eða aðra persnesku konungsættina. Þessi ætt stjórnaði [[Persía|Persíu]] í 425 ár, frá [[226]] til [[651]]. Nafnið Sassanídar og [[Persar]] er notað jöfnum höndum. Þeir eru nefndir svo vegna forföður ættarinnar sem hét [[Sassan]] og var valdamikill klerkur í Persíu. Stjórn Sassanída hófst þegar [[Ardasjir 1.]], sem hafði haslað sér völl innan Persíu, sigraði parþneska konunginn [[Artabanus 4.]] og batt þar með enda á stjórn þeirraParþa yfirí Íran. Veldi Sassanída endaði árið 651 með innrás [[íslam]]skra [[arabar|arabaAraba]]. Ardashir tók sér titilinn shahanshah eða konungkonungur konunganna ([[keisari|keisara]]) og gerðu allir eftirmenn hans hið sama. Keisarinn réð yfir fjölda annarra kónga sem hver um sig réð hluta konungdæmisins. Keisararnir voru alls 30 á þessum 425 árum. Sassanídar voru að því leyti öðruvísi en fyrri persneskar stjórnir að þeir hættu að nota [[gríska|grísku]] eða [[latína|latínu]] og tóku upp [[persneska|persnesku]] sem ríkismál og komu upp sterku miðstýrðu embættismannakerfi.

Erjur [[Parþar|Parþa]] við [[Rómaveldi|Rómverja]] veiktu ríki þeirrahinna síðarnefndu svo mikið að það riðaði til falls. Árið 222 lýsti Ardasjir sjálfan sig konung yfir sýslunni [[Fars]]. Brátt þandi hann út ríki sitt, en það gat Artabanus Parþakonungur ekki liðið og ætlaði að bæla uppreisn Ardasjirs niður. Það fór ekki betur en svo að Ardashir felldi Artabanus, hertók höfuðborgina [[Ktesifon]] árið [[226]] og lét krýna sig konung yfir allri Persíu. Ardasjir ríkti í fimmtán ár og Persía blómstraði undir stjórn hans. Fyrstu fjögur ár stjórnar hans átti hann talsvert undir högg að sækja fráhjá parþneskum konungi [[Armenía|Armeníu]], og málaliðum [[Skýþar|Skýþa]], auk Rómverja fráí vestri og [[Kúsjanaveldið|Kúsjana]] fráí austri. Ardasjir var harðskeyttur herforingi og náði að reka alla óvini af höndum sér. Hann mótaði stefnu Sassanída og efldi innviði ríkisins, kom upp öflugri miðstjórn með fjölskipuðu embættismannakerfi í valdapýramída. Innan þessa kerfis máttu einungis innfæddir Persar starfa.

Árið 240 lagði Ardasjir niður völd og sonur hans [[Sjapur 1.|Sjapur]] tók við völdum. Sjapur 1. gerðist voldugur herkonungur. Hann hélt austur og, réðist á ríki Kúsjana og lagði undir sig mikinn hluta landa þeirra. Því næst snéri hann sér að Rómverjum. Hinn 19 ára rómverski keisari [[Gordíanus 3.]] sneri vörn í sókn og í fyrstu varð honum nokkuð ágengt. Samkvæmt rómverskum heimildum var Gordíanus veginn af eigin hermönnum en samkvæmt persneskum heimildum var hann veginn af Sjapur 1. Burtséð frá því hvernig hann dó þurfti næsti keisari, [[Philippus arabi|Filippus Arabi]], að ganga að smánarlegum samningi þar sem hann þurfti að borga Sassanídum 500 þúsund [[denar]]a auk árlegra skatta. Síðar, er Rómverjar stóðu ekki í skilum, sendi Sjapur son sinn í refsileiðangur. [[Valeríanus]] keisari kom á móti með voldugan her, en með svikum og bellibrögðum króaði Sjapur 1. Valeríanus, hershöfðingja hans og 70 þúsund manna lið inni í borginni [[Edessa]]. Sumar heimildir herma að Sjapur 1. hafi m.a. notað Valeríanus sem fótaskemil auk annarra niðurlæginga meðan hann var fangi Sjapurs. Sjapur var svo veginn af [[Arabar|arabískum]] úlfaldasveitum sem sátu fyrir honum á leið sinni heim úr herferð um [[Sýrland]] árið [[272]].

Fyrstu ár [[Sjapur 2.|Sjapurs 2.]] stjórnuðu móðir hans og aðallinn ríkinu við góðan orðstír. Þegar Sjapur 2. hafði aldur til tók hann völdin af þeim og sýndi það fljótlega að hann var verkinu vaxinn. Sjapur ríkti til [[379]] og á þeim fimmtíu árum sem hann stjórnaði ríkinu stóð hann í linnulausum hernaði. Hann safnaði heilögum ritum [[sóróismi|sóróista]] og sameinaði öll ritin saman í eina bók, [[Avesda]]. Hann lagði blátt bann við kristni og ofsótti kristna sem vildu ekki snúast til ríkistrúarinnar. Undir stjórn Sjapurs stækkaði ríkið enn meira, varð enn ríkara og voldugra en það hafði verið áður. Algengt er að segja að undir stjórn hans hafi ríkt gullöld, þarþví sem mikilmikill stöðugleiki hafi ríktvar innan ríkisins þó stöðug stríð hafi geisað. Á öldinni eftir dauða Sjapurs 2. hnignaði ríkinu hægt og rólega.

Þegar [[Kavad 1.]] komst í annað skipti til valda árið [[498]] er talað um að seinni gullöld Sassanída hefjist. Þessi gullöld hélst tiltölulega óbreytt til [[622]] þegar mjög tók að halla undan fæti. Þetta tímabil einkenndist af miklum stöðugleika. Þrátt fyrir það stóðu yfir nær stanslaus stríð milli Persa og Rómverja sem Rómverjar reyndu eins og þeir best gátu að kaupa sig frá. [[Khosraú 1.]] sonur Kavads stóð í miklum endurbótum í stjórnartíð sinni. Hann endurbætti úreltúrelta stjórnkerfistjórnsýslu Sassanída og byggði upp sterkt net skattheimtu innan ríkis síns.

[[Khosraú 2.]] átti í miklum styrjöldum við Rómverja og til að byrja með naut hann mikillar velgengni. Fljótlega fór þó að koma þreyta í ríkið. Khosraú lagði hart að hermönnum sínum og jók skattbyrði borgaranna gífurlega. Spilling og óánægja blossaði upp og herinn var orðinn þreyttur. Gagnárásir Rómverja urðu kröftugri um leið og persneski herinn átti í sífellt meiri erfiðleikum með að verjast. Í miðju alls þessa dó Khosraú 2. og borgarastríð blossaði upp. Á næstu fjórum árum voru mannaskipti á valdastóli tíð og vantraust almennings á yfirstéttinni óx. Þegar [[Arabar]], innblásnir af hinni nýju [[Íslam|Íslamstrú,]]strú réðust á suðurhéruð Persíu náðu þeirSassanídar ekki að halda uppi vörnum. Loksins þegar öflugur stjórnandi tók við [[632]] var það orðið of seint. Skaðinn var skeður. Árið 637 hertóku múslimarnir Ktesifon og keisarinn lagði á flótta. Árið 651 var [[Jasdegerd 3.]], síðasti konungakonungur Sassanída, myrtur af bónda sem stal veskinu hans.

Rómverjar kölluðu Sassanída barbara en það var svo sannarlega rangnefni. Þeir voru hámenningarleg þjóð sem voru tæknilega framanlegaframarlega. Rómverjar lærðu margt af þeim, m.a. um hernað.

Þegar Sassanídar komust til valda, var markmið þeirra að endurreisa hið forna Persneskapersneska konungsveldi. Það var hægara sagt en gert þar sem yfir 500 ár voru liðin frá falli þess. Þegar til kastanna kom, voru þeir einfaldlega of illa upplýstir um menningu hins forna Persneskapersneska konungsveldis. UppNiðurstaðan komvarð sambland af Parþneskriparþneskri og fornufornpersneskri Persnesku menningunnimenningu. Auk þess vorulifðu sterk hellensk áhrif sem lifðu enn í landinu eftir sigra og hersetu herja Alexanders hins mikla.

Konungar Sassanída voru málsvarar lista, menningar, og heimspeki og tónlist var þeim hugfanginnhugleikin. Lítið hefur varðveist af ritverkum þeirra, mest tilvegna þarþess semað herir múslima brenndu niður háskólann í Gundishapur til grunna og með honum allar helstu ritheimildir Sassanída. Helstu heimildir okkar um menningu þeirra finnastfer því aðallega að finna í fornleifum. Fornir peningar, herbúnaðarhergögn, diskar og leirker hafa sagt okkur marga söguna.

Sassanídum var margt til lista lagt. Þeir unnu ýmislegt úr málmmálmi, stunduðu leirkerasmíði, hugguhjuggu út höggmyndir, ófu silki og steyptu mósaík myndirmósaíkmyndir. Arkitektúr Sassanída var blanda af Parþenskumparþneskri og rómverskumrómverskri arkitektúrbyggingarlist. Byggingarstíl þeirrasinn notuðu þeir til að sýna fram á stórleikamikilleika sinn. Byggingarlist Parþa hafðieinkenndist einnig einkennst af stórum, glæsilegum byggingum en Sassanídar fóru þó langt frammúrfram úr þeim varðandihvað varðar stærð og yfirferðumfang bygginga. Það sést hvað best á höllunum sem einvaldar Sassanída bjuggu í. Eitt frægasta dæmi um Sassanískasassaníska byggingarlist er hvelfing sem staðsettreist var í CtesiphonKtesiphon. Hún var 40 m há og haf hennar 25 metrar. Þessi smíði hefur valdið undrun og lotningu æ síðan.

Hallirnar voru skreyttar öllu því dýrastasem dýrast og flottastafegurst var að finna innan hins þekkta heims. Þar má helst nefna margra metra háar mósaíkmyndir og glæsileg málverk.

Ýmsar íþróttir voru stundaðar innan konungsdæmisins og var Pólo þarpóló einna vinsælust þeirra. Póló er íþróttboltaíþrótt stunduð á hesti og er enn nokkuð vinsæl áí Bretlandi og í gömlum nýlendum þess.

Á fjórðu öld varstofnuðu þarSassanídar stofnaður skólinnháskólann Gundishapur, eineina helstahelstu menntastofnun heimsins á miðöldum. Til Gundishapur streymdu nemendur og kennarar frá öllum heimshornum hins þekkta heims.

Sassanídar höfðu mikil áhrif á Rómverskarómverska siðmenningu. Yfirbragð rómverska hersins varð fyrir áhrifum frá Persneskumpersneskum hernaðaraðferðum. ÍAð breyttu formibreytanda var einræðisstjórnininnieinræðisstjórnin í Róm viss stæling konunglegu hirðarinnar í CtesiphonKtesiphon. ÞaðanÞangað sóttu svo hirðirmiðaldahirðir miðaldarevrópuEvrópu hefðir sínar. UppruniUppruna formleikaformlegra Evrópskrasamskipta evrópskra erindreka má rekja rætur sínar til dimplómatískradiplómatískra samskipta Persa og Rómverja. Notkun þungbrynjaðs riddaraliðs, sem og riddaramennskariddaramennsku í evrópuEvrópu á miðöldum má einnig rekja til Sassanída í gegnum rómverjaRómverja.

Persía Sassanída var [[einveldi]] undir stjórn keisara. Efstur var keisarinn sem hafði úrslitavald og réði öllu sem hann vildi ráða. Síðan var landinu skipt í furstadæmi sem prinsar og aðrir aðilar úr sassanísku keisarafjölskyldunni ríktu yfir, en heyrðu beint undir stjórn keisarans. Undir keisaranum var ráð ýmsaýmissa fræðimanna sem hjálpuðuráðlögðu til viðum ákvarðanir og sáu um ýmis mál sem konungurkeisarinn hafði ekki áhuga á. Stjórnkerfi Sassanída einkenndist af þó nokkurri miðstýringu, metnaðarfullu borgaskipulagi, landbúnaðar-og framþróun í landbúnaði og tækniframþróunumtækni. Keisaratignin gekk í erfðir og oftast tók elsti sonur keisara við völdum þegar keisarinn dó.

Her Sassanída var mjög vel skipulagður og agaður. Hershöfðingjar þeirra voru vel menntaðir í hernaðarfræðum og –skipulagi. SassanídaSassanídar skrifuðu margar bækur um efni tengd hernaðarfræðum. Lítiðen lítið eða ekkert af því hefur varðveist. Í persneska hernum voru menn af mörgum kynstofnum, bæði frá hertöknumherteknum löndum sem og erlendir málaliðar frá öðrum löndum. Burðarás Persahers var þungbrynjað riddaralið, sem innihélt persneska aðalsmenn sem höfðu verið þjálfaðir í það frá unga aldri. Auk þeirra voru léttbrynjaðariléttvígari bogamennbogliðar á hestum. InngangaAðgangur íað þáþeirri sveit var flestum opinopinn. Fótgangandi bogamennbogmenn og herfílar voru síðan notaðir til að auðveldagera notkunriddaraliðinu auðveldara riddaraliðsinsfyrir, meðal annars með því að gerabrjótast göt ígegnum fylkingar óvinarins. Persar höfðu einnig í her sínum léttbrynjaðaléttbrynjað fótgöngumennfótgöngulið og náðu frábærum árangri með notkun umsáturvopna í her sínum. Einnig eruþekktust þess dæmi fyrir því að þeir hafi notaðnotuðu þungbrynjaðri fótgönguliða viðmeð mjög góðangóðum árangurárangri.

Ríkistrú Sassanída var [[sóróismi]]. Einnig stunduðufengu [[búddatrú|búddatrúarmenn]]ar, [[gyðingdómur|gyðingar]] og [[kristni]]r að stunda trú sína í ríki Sassanída að mestu óáreittir, en það var samtþó nokkuð mismunandi eftir konungum. Trú Sassanída var samt ólík því sem [[Avesta]], höfuðtrúarrit sóróista, lagði út frá. Klerkar Sassanída breyttulöguðu trúnnitrúarkenningarnar til aðþannig húnþær þjónaðiþjónuðu betur hagsmunum þeirra.