„Sveinn Björnsson“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
Ekkert breytingarágrip
Ekkert breytingarágrip
Lína 15:
| fæðingarstaður = [[Kaupmannahöfn]], [[Danmörk]]u
| dánardagur = {{dauðadagur og aldur|1952|1|25|1881|2|27}}
| dánarstaður = [[Landakotsspítali|Landakotsspítala]], [[Reykjavík]], [[Ísland]]i
| orsök_dauða = Hjartabilun
| stjórnmálaflokkur =
Lína 32:
|undirskrift =
}}
'''Sveinn Björnsson''' ([[27. febrúar]] [[1881]] í [[Kaupmannahöfn]] í [[Danmörk]]u – [[25. janúar]] [[1952]]) var fyrsti [[forseti Íslands]]. Sem fyrsti forseti landsins gerði Sveinn talsvert til þess að móta embættið.<ref name=vísindavefurinn/> Kona hans var dönsk og hét [[Georgía Björnsson]] (fædd Georgia Hoff-Hansen). Þau áttu sex börn.<ref>[http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1283673 Sveinn Björnsson fyrsti höfðingi Íslendinga; grein í Morgunblaðinu 1952]</ref> Elsti sonur hans, [[Björn Sv. Björnsson]], var mjög umdeildur eftir seinni heimsstyrjöldina vegna tengsla sinna við þýska nasistaflokkinn.
 
== Æviágrip ==
Foreldrar Sveins voru [[Björn Jónsson]] (sem síðar varð [[ráðherra Íslands]]) og Elísabet Sveinsdóttir. Sveinn lauk prófi í [[lögfræði]] frá [[Kaupmannahafnarháskóli|Kaupmannahafnarháskóla]] ogárið 1907<ref name=vísindavefurinn>{{Vísindavefurinn|5575|Hvernig maður var Sveinn Björnsson forseti og hvað afrekaði hann?}}</ref> og gerðist málaflutningsmaður í [[Reykjavík]]. Hann var kjörinn [[þingmaður]] [[Reykjavík|Reykvíkinga]] [[1914]]. SíðarSveinn vartók hannárið viðskiptafulltrúi1914 ogþátt samningamaðurí fyrirstofnun [[Eimskipafélag Íslands|Eimskipafélagsins]] höndog ívar utanríkisviðskiptumforstjóri þess næstu sex árin. Hann varðtók fyrstieinnig þátt í því að stofna [[sendiherraBrunabótafélag Íslands]], Íslands[[Sjóvá]] og starfaði[[Rauði semkross sendiherraÍslands|Rauða íkross umÍslands]].<ref tvoname=vísindavefurinn/> áratugi.
 
Árið 1920 var Sveinn skipaður fyrsti [[sendiherra]] Íslands, með aðsetur í Kaupmannahöfn. Sem sendiherra var Sveinn nokkurs konar óformlegur viðskipta- og utanríkisráðherra landsins<ref name=vísindavefurinn/> og vann bæði sem viðskiptafulltrúi og samningamaður fyrir Íslands hönd í utanríkisviðskiptum. Sveinn var sendiherra Íslands í Kaupmannahöfn nær óslitið til ársins 1941.
Sveinn var [[ríkisstjóri]] Íslands [[1941]]–[[1944]] og fór með vald [[konungur Íslands|konungs]] samkvæmt ákvörðun [[Alþingi]]s, þar sem [[Danmörk]] var hersetin af [[Þýskaland|Þjóðverjum]] og samband á milli Íslands og konungs þess var rofið. Alþingi kaus hann fyrsta forseta Íslands að [[Lögberg]]i á [[Þingvellir|Þingvöllum]] [[17. júní]] [[1944]] til eins árs. Hann var sjálfkjörinn án atkvæðagreiðslu frá [[1945]] og aftur frá [[1949]] til [[dauði|dauðadags]].
 
===Ríkisstjóri Íslands (1941–1944)===
Samband Sveins við [[Kristján 10.]] Danakonung var ætíð stirt eftir stofnun lýðveldisins. Kristján hélt því fram að Sveinn hefði lofað því að Ísland myndi ekki slíta sambandi við Danmörku á meðan hernáminu stæði en þetta þvertók Sveinn fyrir að hafa gert.<ref>Guðni Th. Jóhannesson, ''Fyrstu forsetarnir'', 2016, bls. 73</ref> Þó taldist Sveinn vissulega til lögskilnaðarsinna og hefði heldur kosið að lýðveldisstofnun væri frestað til stríðsloka en taldi það ekki valdsvið sitt sem ríkisstjóra að setja fót milli stafs og hurðar við ráðagerðir stjórnvalda. Þetta meinta eiðrof stuðlaði að því að Sveinn fór aldrei í opinbera heimsókn til Danmerkur á forsetatíð sinni. Hrakandi heilsa Sveins kom í veg fyrir að hann sætti jarðarför Kristjáns árið 1947 og sætti heim hin Norðurlöndin.<ref>Guðni Th. Jóhannesson, ''Fyrstu forsetarnir'', 2016, bls. 194</ref>
Árið 1940 sneri Sveinn heim til Íslands eftir að [[Þriðja ríkið|Þjóðverjar]] hertóku Danmörku. Sveinn gerðist í fyrstu ráðgjafi stjórnvalda í utanríkis- og öryggismálum. Árið 1941 ákvað Alþingi að skipa [[Ríkisstjóri|ríkisstjóra]] til að fara með vald [[Konungur Íslands|konungs Íslands]] þar sem talið var að [[Kristján 10.]] væri ófær um að gegna skyldum sínum sem þjóðhöfðingi landsins á meðan Danmörk væri hertekin af Þjóðverjum og Ísland af [[Bandamenn (seinni heimsstyrjöldin)|bandamönnum]]. Sveinn varð fyrir valinu og var hann kjörinn ríkisstjóri til eins árs þann 17. júní árið 1941.
 
Sem ríkisstjóri varð Sveinn umdeildur meðal sumra ráðamanna á Íslandi, sem þótti hann skipta sér um of af stjórn landsins. Sveinn skipaði eigin [[utanþingsstjórn]] til þess að leysa úr stjórnarkreppu árið 1942 og sat hún í tvö ár. Þetta er í eina skiptið sem þjóðhöfðingi Íslands hefur skipað utanþingsstjórn og lengi hefur síðan verið deilt um það hvort forseti landsins hafi í reynd völd til þess að grípa til þessa ráðs samkvæmt strangri túlkun á stjórnarskránni. Sveinn hvatti auk þess til þess að Íslendingar stigju hægt niður í sjálfstæðismálum og biðu þess helst að Danmörk yrði frelsuð áður en sambandi yrði slitið.<ref name=vísindavefurinn/>
 
===Forseti Íslands (1944–1952)===
Eftir að ákveðið var að stofna lýðveldi á Íslandi kaus Alþingi Svein fyrsta forseta Íslands að [[Lögberg]]i á [[Þingvellir|Þingvöllum]] [[17. júní]] [[1944]] til eins árs, með 30 atkvæðum af 52 greiddum. Það að Sveinn hlaut ekki öll greidd atkvæði var til marks um hve sumir stjórnmálamenn landsins voru honum gramir fyrir framkomu hans í ríkisstjóraembættinu. Ætlunin var að Sveinn sæti aðeins í eitt ár sem forseti en að síðan skyldi boðað til almennra kosninga, en þar sem Sveinn fékk aldrei mótframboð í embættið var Sveinn sjálfkjörinn án atkvæðagreiðslu frá [[1945]] og aftur frá [[1949]] til [[dauði|dauðadags]].
 
Sveinn fór í nokkrar utanlandsferðir á forsetatíð sinni. Meðal annars heimsótti hann [[Franklin D. Roosevelt]] [[Forseti Bandaríkjanna|Bandaríkjaforseta]] stuttu eftir lýðveldisstofnunina og fékk góðar viðtökur.<ref>{{Vefheimild|url=http://lemurinn.is/2014/04/19/forseti-nyja-lydveldisins-islands-hittir-franklin-d-roosevelt/|titill=Forseti nýja lýðveldisins Íslands hittir Franklin D. Roosevelt|útgefandi=''Lemúrinn''|ár=2014|mánuður=19. apríl|mánuðurskoðað=21. nóvember|árskoðað=2018}}</ref>
 
Samband Sveins við [[Kristján 10.]] Danakonung var ætíð stirt eftir stofnun lýðveldisins. Kristján hélt því fram að Sveinn hefði lofað því að Ísland myndi ekki slíta sambandi við Danmörku á meðan hernáminu stæði en þetta þvertók Sveinn fyrir að hafa gert.<ref>Guðni Th. Jóhannesson, ''Fyrstu forsetarnir'', 2016, bls. 73</ref> Þó taldist Sveinn vissulega til lögskilnaðarsinna og hefði heldur kosið að lýðveldisstofnun væri frestað til stríðsloka. enSveinn taldi það hins vegar ekki valdsvið sitt sem ríkisstjóra að setja fót milli stafs og hurðar við ráðagerðir stjórnvalda í þessu máli. Þetta meinta eiðrof stuðlaði að því að Sveinn fór aldrei í opinbera heimsókn til Danmerkur á forsetatíð sinni. Hrakandi heilsa Sveins kom í veg fyrir að hann sætti jarðarför Kristjáns árið 1947 og sætti heim hin Norðurlöndin.<ref>Guðni Th. Jóhannesson, ''Fyrstu forsetarnir'', 2016, bls. 194</ref>
 
Fleiri deilumál spilltu sambandi Sveins við Dani á forsetatíð hans. Sonur Sveins, [[Björn Sv. Björnsson]], hafði gengið til liðs við [[SS-sveitirnar|SS-sveitir]] nasista í stríðinu og hafði unnið fyrir þá bæði innan og utan Danmerkur. Í stríðslok hafði Björn verið handtekinn, en íslensk stjórnvöld höfðu (að áeggjan Sveins og Georgíu forsetafrúr) beitt áhrifum sínum til að fá hann leystan úr haldi og framseldan til Íslands. Það að fyrrum nasisti gengi laus í innsta hring forsetans olli enn meiri kala milli Sveins og Danmerkur, og eitt sinn er sendiherra Dana sá Björn álengdar er hann sótti veislu á [[Bessastaðir|Bessastöðum]] bauð honum svo við að hann gekk á dyr.<ref>Guðni Th. Jóhannesson, ''Fyrstu forsetarnir'', 2016, bls. 74.</ref> Sagt er að sonur og arftaki Kristjáns, [[Friðrik 9. Danakonungur]], hafi eitt sinn látið þau orð falla að allir Íslendingar væru velkomnir í konungsgarð, „nema Sveinn Björnsson“.<ref>Guðni Th. Jóhannesson, ''Fyrstu forsetarnir'', 2016, bls. 75.</ref>
 
Hrakandi heilsa Sveins kom í veg fyrir að hann sætti jarðarför Kristjáns árið 1947 og sætti heim hin Norðurlöndin.<ref>Guðni Th. Jóhannesson, ''Fyrstu forsetarnir'', 2016, bls. 194</ref> Sveinn lést úr hjartagalla á Landakotsspítala í Reykjavík þann 25. janúar árið 1952.<ref>{{Vefheimild|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=4864237|titill=Sveinn Björnsson forseti látinn|útgefandi=''[[Ægir (tímarit)|Ægir]]''|ár=1952|mánuðurskoðað=21. nóvember|árskoðað=2018}}</ref><ref>{{Vefheimild|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=2760048
|titill=Forseti Íslands látinn|útgefandi=''[[Þjóðviljinn]]''|ár=1952|mánuður=26. janúar|mánuðurskoðað=21. nóvember|árskoðað=2018}}</ref> Hann er til þessa dags eini forseti Íslands sem hefur látist í embætti.
 
== Tilvísanir ==
<div class="references-small"><references/></div>
 
== Tengt efni ==
* [[Björn Sv. Björnsson]]
 
== Tengill ==