„IJsselmeer“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
Stonepstan (spjall | framlög)
mEkkert breytingarágrip
Lína 1:
[[Mynd:Zuiderzeewerke.png|thumb|250px|Hollenskt kort af IJsselmeer]]
'''IJsselmeer''' er stærsta [[stöðuvatn]] [[Holland]]s og jafnframt eitt stærsta manngerða stöðuvatn heims með, 1.850 km<sup>2</sup>. Það var áður fyrr [[fjörður]] sem hét [[Zuiderzee]]. Fjörðurinn náði djúpt inn í landið en var lokaður af með sjávarvarnargarðisjóvarnargarði árið [[1932]].
 
== Landafræði ==
Zuiderzee var nokkuð langur fjörður sem gekk til suðursuðurs inn meðí norðurhlutanorðanverð [[Niðurlönd|Niðurlanda]]. Mynni hans lá við norðurodda héraðsins Hollands annars vegar og við [[Frísland]] hins vegar. Við mynniðFjarðarmynnið var fjörðurinn mjög grunnurgrunnt, enda komið í hollenska vaðhafiðVaðhafið. Utar liggja [[Vesturfrísnesku eyjarnar|Vestur-frísnesku eyjarnar]]. Fjörðurinn náði miklumun lengra inn meðí landið en IJsselmeer gerir í dag. IJsselmeer skiptist í nokkur stöðuvötn. Þau helstu eru Markermeer, IJmeer, Gooimeer og Ketelmeer. Héraðið [[Flevoland]] var myndað með landþurrkun en við það minnkaði Ijsselmeer um tæplega helming. Helstu hafnarborgir við Ijsselmeer eru [[Amsterdam]], [[Volendam]], [[Lelystad]], [[Hoorn]], [[Enkhuizen]] og [[Lemmer]].
 
== Orðsifjar ==
Zuiderzee merkir ''suðursjór'' en meintátt er við að fjörðurinn gamli gekk inn í landið til suðurs. IJsselmeer merkir ''vatnið þar sem áin Ijssel mundará mynni'' en IJssel er nyrstinyrsta og austastiaustasta óshólmakvísl RínararmurinnRínar. Á hollensku er Ijsselmeer ritað IJsselmeer, þar sem fyrstu tveir bókstafirnir eru ritaðir með stórum staf. Hollenska orðið –meer merkir ''stöðuvatn'', ekki sjósjór.
 
== Saga ==
=== Zuiderzee ===
Í upphafi var IJsselmeer lokað stöðuvatn sem [[Rómaveldi|Rómverjar]] kölluðu Lacus Flevus. En í gegnum aldirnar hafa gríðarleg stormflóð riðið yfir landið, bæði við vestur- og norðurströnd Hollands. Zuiderzee myndaðistvarð til við stormflóð á [[12. öldin|12.]] og [[13. öldin|13. öld]] er hafið braust inn í landið. Í stað stöðuvatnsins myndaðist langur fjörður til suðurs ogsem klauf Holland nær því í tvennt. Íbúar svæðanna voru í stöðugri hættu vegna sjávargangs og flóða. Þúsundir létust í flóðunum. LenginLengi hafa menn því velt fyrir sér hvernig stjórna mætti náttúruöflunum.
 
=== Afsluitdijk ===
[[Mynd:Afsluitdijk 1031.jpg|thumb|Sjávarvarnargarðurinn mikli, Afsluitdijk, er 32 km langur. Á honum er hraðbraut sem tengir Norður-Holland við Frísland.]]
Í lok [[19. öldin|19. aldar]] hóf verkfræðingurinn Cornelius Lely að kanna möguleikann á því að loka Zuiderzee af með varnargarði og komst að því að slíkt væri bæði mögulegt og hagkvæmt. Hins vegar var ekkert gert í nokkra áratugi. En eftir flóðið mikla [[1916]], sem kostaði mörg mannslíf, voru áætlanir hans teknar fram afturá ný og smíðaðar raunhæfar framkvamdaráætlanirframkvæmdaáætlanir gerðar. Vinnan við garðinn hófst árið [[1927]] og stóð yfir í fimm ár. Í vestri hófsthefst garðurinn við borgina Den Oever í [[Norður-Holland]]i og gekkliggur síðan í nær beinni línu tilí norðaustursnorðaustur, til Fríslands. Þann [[28. maí]] [[1932]] klukkan 13:02 var síðasta hleðslan í garðinum sett í með viðhöfn og þar með lokaðist Zuiderzee af frá sjónum. Garðurinn var þá orðinn 32 km langur og hlaut nafnið Afsluitdijk. Garðurinn var síðan hækkaður og breikkaður í 90 metra. Lagtog lögð var áeftir hannhonum hraðbraut. Þann [[20. september]] á sama ári var heitinu formlega breytt úr Zuiderzee í IJsselmeer. Þar með hafðivar myndastorðið til eitt stærsta manngerða stöðuvatn heims sem ekki er uppistöðulón í virkjun. Ýmsar sögufrægar hafnarborgir, eins og Amsterdam og Hoorn, lágu þar með ekki lengur við sjó. Við Afsluitdijk er þó skipalyfta, þannig að skip og bátar geta sigltfarið um til hafs.
 
=== UppþurrkanirUppþurrkun ===
[[Mynd:Zuiderzeewerken - Lely plan.jpg|thumb|Þannig voru upphaflegu áætlanirnar um uppþurrkun IJsselmeers. Suðvesturhlutinn, sem í dag er Markermeer, varð hins vegar aldrei að veruleika.]]
Samfara myndun IJsselmeers voru strax í upphafiþegar uppi áætlanir um að þurrka stóran hluta þess upp fyrirtil nýmyndunnýmyndunar lands. Vinnan við það hófst skömmu eftir að Ijsselmeer varvarð myndaðtil og árið [[1942]] var Noordoostpolder tilbúið til landnáms. HannÞað er í dag landfasti hluti [[Flevoland]]s. Á sjötta áratugnum var hafist handa við að þurrka upp syðsta hluta IJsselmeers upp. Við það myndaðist stærsta manngerða eyja heims, aðalhlutibróðurpartur Flevolands. Eyjan og Noordoostpolder voru gerð að nýjasta héraði Hollands [[1986]]. Slíkt er einsdæmi í heiminum að heilt hérað samanstandiverði aftil við nýmyndun lands. Árið [[1976]] var annar garður, ásamt akvegi, lagður þvert yfir IJsselmeer og náði hann frá [[Lelystad]] í austri til Enkhuizen í vestri. Garður þessi heitir Houtribdijk og var gerður til þess að hægt væri að þurrka upp suðurhluta IJsselmeer, sem heitir Markermeer, fyrir nýsköpunnýmyndun lands. En sökum þess að engin bráð eftirspurnspurn var áþá eftir nýju landi í Hollandi voruvar áætlanirnaráætlunum um uppþurrkunina frestaðarfrestað. Auk þess er Markermeer orðinorðið að stöðugu vistkerfi og vinsælu siglingasvæði fyrir seglbáta. Því er með öllu óljóst hvort þar verður nokkurn tímann þurrkað upp. Ijsselmeer er því tvískipt í dag., en Margirmargir Hollendingar líta þó svo á að Markermeer og önnur stöðuvötn í kringum Flevoland séu einungis hluti af IJsselmeer.
 
=== IJsselmeer í dag ===
IJsselmeer og Markermeer eru mikiðmiklar notaðar fyrir siglingarsiglingaleiðir, bæði ífyrir fraktflutningumfraktflutninga og dægursiglingumsiglingar til dægradvalar. Margar hafnir eru við vatniðvötnin, sérstaklega smábátahafnir. Skip sigla frá Markermeer um skipatrektskipaskurð við Lelystad yfir í IJsselmeer. Við Afslutdijk nyrst í IJsselmeer er svo [[skipastigi]], þaðan sem siglt er inn í VafhafiðVaðhafið. Bæði Markermeer og IJsselmeer eru að meðaltali um 20-40 cm fyrir neðan sjávarmál. Munurinn er þó miklu meiri á flóði. Stór úthafsskip sigla hins vegar í vestur frá Amsterdam eftir skipaskurði og til [[Norðursjór|Norðursjávar]] við IJmuiden. Mörg náttúruverndarsvæði eru við IJsselmeer. Það helsta er Oostvaardersplassen á Flevoland. Svæðið er kjörið fyrir vað- og strandfugla.
 
== Heimildir ==