„Femínismi“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
Ekkert breytingarágrip Merki: blanking Sýnileg breyting |
m Tók aftur breytingar 217.62.191.7 (spjall), breytt til síðustu útgáfu Berserkur Merki: Afturköllun |
||
Lína 1:
{{Heimildir|Umræðuefni greinarinnar er umdeilt á málsvæði hennar, og því er mikilvægt að geta heimilda til að hver og einn geti gengið úr skugga um réttmæti fullyrðinga.}}
[[Mynd:Leffler - WomensLib1970 WashingtonDC.jpg|thumb|right|Kröfuganga kvenna í [[Washington]]borg í Bandaríkjununm í ágúst 1970 við upphaf ''annarrar bylgju'' femínisma.]]
'''Femínismi''' er [[samheiti]] yfir ýmsar [[stjórnmál|pólitískar]] og [[hugmyndafræði]]legar stefnur, þar sem sóst er eftir og barist fyrir jafnrétti kynjanna í víðum skilningi. Meðal þess sem greinir á eru mismunandi skoðanir á því hvað ójafnrétti er, hvernig það lýsir sér og hvernig skuli unnið gegn því. Meðal algengra baráttumála femínista eru barátta fyrir jöfnum launum karla og kvenna, barátta gegn [[mansal]]i, [[vændi]], [[útlitsdýrkun]] og svonefndri „[[klámvæðing]]u“ samfélagsins, barátta fyrir rétti til [[fóstureyðing]]a og rétti kvenna til menntunar, atvinnu og annarra tækifæra til jafns við karla og barátta fyrir jöfnum áhrifum kynjanna í stjórnmálum og viðskiptum.
Á heimasíðu [[Femínistafélag Íslands|Femínistafélagsins]] er skilgreining á ''femínista'':
: „Femínisti er karl eða kona sem veit að jafnrétti kynjanna hefur ekki verið náð og vill gera eitthvað í því.“
== Tvær grunnhugmyndir femínsimans ==
Margir angar hafa sprottið út frá femínisma. Allir þessir angar eiga það þó sameiginlegt að byggja á annarri tveggja grunnhugmynda femínsmans. Þessar tvær grunnhugmyndir hafa ekki vakið jafn mikla umræðu alls staðar í heiminum en í Svíþjóð hefur umræðan um femínsima mjög tekið mið af þessum tveimur ólíku sjónarmiðum. Annars vegar er um að ræða þá afstöðu að kynin séu ólík með áherslu á líffræðilegan mun kynjanna. Hins vegar þá afstöðu að konur og karlar séu sama tegund, burtséð frá hinum augljósa líffræðilega mun kynjanna.
=== Áhersla á líffræðilegan mun kynjanna ===
Þetta sjónarmið femínisma tekur mið af þeim líffræðilega mun sem er á kynjunum. Hér er gengið út frá því að konur og karlar séu í eðli sínu ólík. Á þeim sé líffræðilegur munur sem að gerir þau mjög ólík og hefur gífurlega félagslega þýðingu. Mannskepnan er mótuð af skiptingu vinnunnar í því samfélagi sem hún lifir í, uppeldi og kynferði. Konur eru því mótaðar af því hlutverki sínu að fæða börn. Þær sinna því öðrum störfum en mennirnir og hafa því aðra reynslu en þeir. Þær gefa hins vegar jafn mikið af sér til samfélagsins og eru þar af leiðandi jafn mikils virði og karlarnir.
Aðalpunkturinn hér er því að ná jafnrétti með því að hífa náttúrulega eiginleika konunnar upp á sama stall eiginleika karla. Þær vekja athygli á kynjamuninum því að þær vilja halda honum. Mikil áhersla er hér á móðurhlutverkið.
=== Áhersla á að konur og karlar séu eins ===
Þetta sjónarmið femínsimans gengur út á að konur og karlar séu í grundvallaratriðum eins, fyrir utan hinn augljósa líffræðilega mun. Þessi munur er álitinn lítilvægur. Hér er litið svo á að sá munur sem að er á kynjunum í samfélaginu sé félagslega skapaður og þar með menningarbundinn. Áherslan hér er því á umhverfið í stað líffræðinnar. Kynin eiga því að njóta sömu tækifæra í lífinu og vera jöfn á öllum stigum samfélagsins. Hér er þess vegna ekki tekið tillit til sameiginlegrar reynslu kvenna.
Femínismahreyfingar sem byggja á því sjónarmiði að konur og karlar séu eins eru ríkjandi í dag. Hins vegar byggði til dæmis [[Kvennalistinn]] á Íslandi á sjónarmiðinu um líffræðilegan mun kynjanna þegar hann var og hét.
== Saga femínismans erlendis og á Íslandi ==
Barátta gegn kynbundnu óréttlæti á sér líklega eins langa sögu og kynbundna óréttlætið sjálft. Femínísk kvenréttindabarátta er þó yfirleitt álitin hefjast á [[19. öld]] og miðað við þrjár „bylgjur“ femínismans:
=== Fyrsta bylgjan ===
Fyrsta bylgjan miðar við nítjándu öld og fyrstu ár eða áratugi þeirrar [[20. öld|tuttugustu]]. Hún hófst með baráttu gegn nauðungarhjónaböndum, að eiginkonan (og börnin) væri skoðuð sem eign eiginmannsins og þróaðist yfir í baráttu fyrir kosningarétti, jöfnum erfðarétti og öðrum pólitískum réttindum. Á Vesturlöndum skilaði þessi bylgja miklum framförum og er nærtækt að nefna kosningaréttinn og önnur lagaleg réttindi í því samhengi.
==== Fyrsta bylgjan á Íslandi ====
Seint á 19. öld var [[Bríet Bjarnhéðinsdóttir]] áberandi sem leiðtogi íslenskrar kvenréttindabaráttu. Undir hennar forystu efndu konur til kvennaframboða og náðu góðum árangri í sveitarstjórnarkosningum í [[Reykjavík]]. Um sama leyti var [[Kvenréttindafélag Íslands]] stofnað. Jafnframt því að brjótast til réttinda í stjórnmálum gerðu konur sig gildandi í líknarstarfi og þótt það teljist ekki beint til réttindabaráttu hefur það líklega aukið veg þeirra félagslega. Fyrsta konan sem komst á [[Alþingi]] var [[Ingibjörg H. Bjarnason]] árið [[1922]]. [[Auður Auðuns]] lauk fyrst íslenskra kvenna lögfræðinámi á Íslandi árið [[1929]] og sat fyrst íslenskra kvenna sem [[borgarstjóri Reykjavíkur]] árið [[1959]] - [[1960]] ásamt Geir Hallgrímssyni.
=== Önnur bylgjan ===
Önnur bylgja femínismans hófst á fyrri hluta [[1961-1970|sjöunda áratugarins]] og varði frameftir [[1981-1990|níunda áratugnum]]. Hún hélst mjög í hendur við almenna pólitíska vakningu meðal ungs fólks, bæði [[vinstriróttækni]] og hugsjónir [[Hippatíminn|hippanna]]. Á þessum árum urðu margar undirtegundir femínismans til í andstöðu við frjálslynda, borgaralega femínismann.
==== Önnur bylgjan á Íslandi ====
Á Íslandi eru mest áberandi einkenni annarrar bylgjunnar líklega annars vegar [[Rauðsokkahreyfingin]] á [[1971-1980|8. áratugnum]], sem gekk hart fram í margvíslegri gagnrýni á ríkjandi viðhorf karlaveldisins og hins vegar [[Kvennalistinn]] á 9. áratugnum, sem bauð fram í kosningum, náði nokkrum konum á þing og setti um leið þrýsting á aðra flokka að fjölga konum á sínum framboðslistum. Árangurinn varð sá að auka mjög vægi kvenna í stjórnmálum miðað við það sem áður var. [[Ingibjörg Sólrún Gísladóttir]] sat sem þingkona Kvennalistans 1991-94.
=== Þriðja bylgjan ===
Þriðja bylgja femínismans hófst á [[1991-2000|tíunda áratugnum]] og stendur enn yfir. Hún reis sem eins konar svar við því sem annarri bylgjunni hafði ekki tekist. Í henni ríkir andúð á eðlishyggju, hún er fjölmenningarlegri en fyrri bylgjurnar tvær, beinir kastljósi sínu meira að kynferðisofbeldi, mansali og staðalmyndum og er borgaralegri en rauðsokkuhreyfingin á sjöunda áratugnum.
==== Þriðja bylgjan á Íslandi ====
Á Íslandi er [[Femínistafélag Íslands]] líklega það þekktasta við þriðju bylgjuna. Það hefur aftur tekið femínisma á dagskrá í umræðunni, bæði með hefðbundnum og óhefðbundnum aðferðum, barist gegn [[vændi]], [[klám]]i, [[mansal]]i, [[útlitsdýrkun]] og fleiru sem femínistar álíta einkenni karlaveldis eða kvennakúgunar. Þá hefur barátta gegn [[Kynbundinn launamunur|kynbundnum launamun]] verið ofarlega á baugi, og hafa [[Stéttarfélag|stéttarfélögin]] tekið þátt í henni. Þessu tengist líka að [[Háskóli Íslands]] hóf kennslu í [[kynjafræði]].
== Undirtegundir femínisma ==
Sú gagnrýni á „hreinræktaðan“ femínisma hefur oft heyrst, að hann gagnist fyrst og fremst þeim konum sem hafa félagslegt forskot að öðru leyti en kynferðinu — það er að segja, einkum [[gagnkynhneigð]]um [[Vesturlönd|vestrænum]] konum í [[yfirstétt]] eða efri [[millistétt]]. „Venjulegur“ frjálslyndur femínismi sé borgaraleg stefna og hugmyndafræði og gagnist borgarastéttinni best, það er að segja kvenkyns hluta hennar. Af þessu hefur leitt að ýmsar undirtegundir hafa orðið til, þar á meðal þessar:
* '''Svartur femínismi''' eða '''womanismi''' er upprunninn meðal [[Blökkumaður|svartra]] kvenna í [[Bandaríkin|Bandaríkjunum]], sem sáu sér ekki hag í því að berjast bara fyrir rétti sem konur, því þeim yrði eftir sem áður mismunað sem svertingjum. Svartur femínismi berst því ekki aðeins gegn kynbundnu ójafnrétti heldur jafnframt gegn [[rasismi|rasisma]] og [[stéttaskipting]]u.
* '''[[Sósíalismi|Sósíalískur]] femínismi''' og '''[[Marxismi|marxískur]] femínismi''' líta á kynbundið ójafnrétti sem náskylt [[stéttaskipting]]u og að hvorugt verði upprætt nema í samhengi við hitt. Sósíalískir/marxískir femínistar hafa notað slagorðið „Engin stéttabarátta án jafnréttisbaráttu, engin jafnréttisbarátta án stéttabaráttu.“
* '''[[Einstaklingshyggja|Einstaklingshyggju-femínismi]]''' kennir að konur eigi að ná jafnrétti hver fyrir sig á eigin verðleikum og að sértækar aðgerðir (eins og [[Kynjakvóti|kynjakvótar]]) eða samstaða kvenna séu óþarfi, ef ekki til tjóns.
* '''[[Lesbía|Lesbískur]] femínismi''' snýst um að ekki aðeins skuli konur verða jafnréttháar körlum, heldur skuli [[samkynhneigð]]ar konur vera jafnréttháar gagnkynhneigðum konum — eða, öllu heldur, jafnréttisbarátta samkynhneigðra skuli vera tengd jafnréttisbaráttu kynjanna.
* '''[[Trans]]-femínismi''' varð til þegar trans-fólki þótti það verða útundan í lesbíska femínismanum. Trans-femínismi bætir því jafnréttisbaráttu trans-fólks við jafnréttisbaráttu kynjanna og samkynhneigðra.
* '''[[Anarkismi|Anarka-femínismi]]''' er hliðargrein við anarkismann og lítur svo á að ójafnrétti kynjanna sé hluti af almennu ójafnrétti í samfélaginu; karlaveldið sé hluti af stigveldi innan samfélagsins ásamt [[Ríkisvald|ríkisvaldi]], [[Kapítalismi|kapítalisma]] og öðrum tegundum valds og afnám alls þessa valds sé það sem stefna skuli að.
* '''[[Umhverfisvernd|Umhverfis-femínismi]]''' er hliðargrein við umhverfisverndarstefnu og tengir drottnun karla yfir konum við drottnun mannsins yfir [[Náttúra|náttúrunni]]. Hann kennir einnig að firring [[iðnaðarsamfélag]]sins hafi ýtt konunni út á jaðarinn eða fært hana skör neðar en karlinn.
* '''[[Friðarsinni|Friðarsinna-femínismi]]''' tengir réttindabaráttu kvenna við baráttu gegn [[stríð]]i og öðru ofbeldi. Þá er annars vegar bent á að konur (og börn) verði verr fyrir barðinu á ofbeldi en karlar á ófriðartímum og hins vegar að konur séu friðgjarnari en karlar að upplagi og aukin áhrif þeirra geti temprað ófrið eða afstýrt honum.
* '''[[Kynlíf|Pró-sex]] femínismi''' heldur því fram að kynferðislegt frjálslyndi sé hluti af [[kynfrelsi]] og félagslegri frelsun kvenna og álítur borgaralegan femínisma vera teprulegan þegar kynlíf er annars vegar. Pró-sex femínistar berjast einnig hart gegn [[ritskoðun]] á til dæmis [[klám]]i.
== Heimildir ==
* Maud Euduards, ''Fjörbjuden Handling. Om kvinnors organisering och feministisk teori'' (Kristianstad, 2002).
* Sigríður Dúna Kristmundsdóttir, „Outside, muted, and different: Icelandic women´s movements and their notions of authority and cultural separateness“, ''The anthropology of Iceland'', red. Paul Durrenberger & Gísli Pálsson (Iowa, 1989).
* Samtök um Kvennalista, ''Stefnuskrá Kvennalistans'' (Reykjavík, 1983).
== Tenglar ==
| |||