„Majaveldið“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
mEkkert breytingarágrip
Bætti við grein
Lína 1:
Mayaveldið var mesóamerísk siðmenning sem átti uppruna sinn í Mið-Ameríku, þar sem nú er [[Mexíkó]], [[Gvatemala]], [[Belís]], vesturhluta [[Hondúras]] og [[El Salvador]]. Mayar voru þekktir fyrir [[ritmál]] sitt, list, byggingarlist og uppgötvanir í [[stærðfræði]] og [[stjörnufræði]].[[Mynd:Mayamap.png|thumb|300px|Mayaveldið í Mið-Ameríku.]]Saga Mayaveldis hefur verið skipt í þrjú tímabil; forklassíska, klassíska og síðklassíska. Forklassíska tímabilið stóð yfir frá árinu 2000 f.Kr. til 250 e.Kr. Á þessu tímabili komst siðmenning Maya á fót. Klassíska tímabilið stóð yfir frá árinu 250 til ársins 900. Mayaveldið var í mestum blóma á þeim tíma. Árið 1000 hófst hnignun veldisins og stöðnun en ástæður þess eru okkur enn ókunnar. Þrátt fyrir mikla hnignun og fólksfækkun í stórum borgum, voru Mayar enn uppi á síðklassíska tímabilinu sem stóð yfir frá árinu 950 til 1539. Að lokum var hver borgin á eftir annari yfirgefin og veldi Maya, sem náði yfir 1000 ára tímabil, leið undir lok.
[[Mynd:Mayamap.png|thumb|300px|Umfang af Majaveldið í Mið-Ameríku.]]
 
[[Samfélag]] Maya var byggt á akuryrkju. Maísræktun var undirstaðan en Mayar ræktuðu þó einnig fjölda nytjajurta, s.s. afbrigði af chilipipar og baunum, sætar kartöflur, tómata, lárperur, grasker, kakó, vanillu, tóbak, baðmull og hamp. Verslun í Mayaveldi var umfangsmikil og vörur eins og eðalsteinar, málmar, sjaldgæfar fjaðrir og fleira bárust langt að. Vöruskipti voru stunduð meðal Maya en þeir notuðu gjarnan kakóbaunir sem [[Gjaldmiðill|gjaldmiðil]].
'''Majaveldið''' var [[Mésoameríka|mésoamerísk]] siðmenning, með ritmál þess, [[list]], [[byggingarlist]] og [[stærðfræði]]legt og [[stjarnfræði]]legt kerfi. Siðmenningin var í [[Ameríka|Mið-Ameríku]] hvar Suður-[[Mexíkó]] er í dag. Á toppi þess það var vasklegast samfélag heims.
 
== Trúarbrögð ==
[[Trúarbrögð]] Maya einkenndust af frjósemisdýrkun. Kornið, regnið, vindurinn, himininn, sólin, tunglið, fæðing og dauði voru öll tengd trúnni og trúarathafnir virðast hafa náð til allra skapaðra hluta, en Mayar stunduðu m.a. mannfórnir. Víða hvar í Mið-Ameríku höfðu þjóðir tekið upp heimsmynd Maya. Himnaríki þeirra voru 13 talsins og helheimar 9. Þeir töldu heiminn hvíla á baki krókódíls en fjögur goðmögn báru hin 13 himnaríki uppi í fjórum höfuðáttum. Hvern heim töldu Mayar vara í 5126 ár og heimur þeirra hafði mátt þola 4 heimsendi, en Mayar þess tíma lifðu sína fimmtu endursköpun.
 
== Ritmál ==
[[Mynd:Palenque glyphs-edit1.jpg|alt=|thumb|Letur Mayanna]]
Erfitt hefur reynst að ráða úr letri Maya. Letur þeirra mátti finna á veggjum bygginga, á minnismerkjum og á bókum og bókarslitrum. Fyrsta rannsókn á letri Maya hófst árið 1566 af Fransiskusbiskupnum Diego de Landa (1524-1579) sem gerði ráð fyrir því að letur þeirra væri einfalt hljóðletur. Rússneski málfræðingurinn Yuri Knorosov (1922-1999) komst að þeirri niðurstöðu að letur Mayanna var hvorki hreint tákn né hljóðletur, heldur blanda af hvoru tveggja. Hann uppgötvaði að letrið byggðist á atkvæðum en ekki einstökum stöfum í venjulegu stafrófi. Flestir textar Mayanna eru sögulegir, segja frá fæðingu, valdatöku og stóratburðum í lífi einstakra konunga og frá stríði við borgríki í nágrenninu. Að auki eru allir leturfletirnir með dagsetningu sem gerir fræðimönnum kleift að setja atburði í sögulegt samhengi. Í dag er búið að ráða úr um 90% leturflötum Mayanna.
 
== Borgríki ==
[[Mynd:Chichen Itza 3.jpg|thumb|Chichen Itza]]
[[Borgríki]] Mayanna voru vel skipulögð. Byggingar þeirra voru allar byggðar úr steini. Við miðju borgarinnar voru trúarmiðstöðvar, gjarnan [[Pýramídi|píramídar]] með hofum á toppi, stór torg með minningarsúlum og hallir ráðastéttarinnar. Fjær miðju voru aðrar steinbyggingar, stjörnuskoðunarturnar, boltaleikvangar og híbýli annarra stétta. Fjærst miðju voru bústaðir alþýðunnar, sem byggðir voru úr viði og hálmi. Píramídarnir voru flestir gegnheilir en þó voru nokkrir píramídar [[grafhýsi]]. Byggingar Maya hvíldu allar á sterkum steingrunni og þökin gerðu þeir með því leggja steina sífellt innar með vaxandi hæð. Innandyra voru byggingarnar gjarnan skreyttar með lágmyndum og marglituðum [[Freska|freskum]].
[[Flokkur:Majaveldið]]