„Basel“: Munur á milli breytinga

'''Basel''' ('''Boslaraborg''' eða '''Buslaraborg''') er þriðja stærsta borgin íborg [[Sviss]], með tæplega 174 þúsund íbúa ([[2014]]). Hún er jafnframt höfuðborg kantónunnar [[Basel-Stadt]], sem er minnsta kantónan í Sviss.

Basel liggur við [[Rín (fljót)|Rínarfljót]] norðvestast í Sviss og á landamæri að [[Frakkland]]i og [[Þýskaland]]i. Svæðið er kallað Dreiländereck (''Þrílandahornið''). Næstu borgir eru [[Mulhouse]] í Frakklandi tilí norðvestursnorðvesturátt (35 km), [[Freiburg (Þýskaland)|Freiburg]] í Þýskalandi tilí norðursnorðurátt (70 km) og [[Zürich]] tilí suðausturssuðausturátt (85 km). BorginRín sjálfklýfur er klofinborgina í tvennt, afen Rín, semfljótið rennur mitt í gegnum miðbæinn. viðVið Rín er mikil fljótahöfn, þeirrisú einueina í Sviss. Basel er miðstöð efna- og lyfjaiðnaðar í Sviss.

[[Skjaldarmerki]] borgarinnar er svartur bagall á hvítum grunni. Basel varð mjög snemma að biskupaborgbiskupssetur og komeignaðist þetta merki upp þegar á [[11. öldin|11. öld]]. Síðustu breytingar á merkinu voru gerðar [[1384]].

Borgin hét upphaflega Basilea, sem merkir ''leiðtogi'' eða ''konungur'' á [[Gríska|grísku]]. Með þessuþví er biskuparnirátt forðumvið meintirhina fornu biskupa. Heitið kemur fyrst fram 237/238 e.Kr. Að öðru leyti eru menn ekki á eitt sáttir um uppruna heitisins. Borgin heitir Basel á [[Þýska|þýsku]], Basle á [[Enska|ensku]] og Bâle á [[Franska|frönsku]].

Það voru [[keltarKeltar]] (helvetarHelvetar og rauríkarRáríkar) sem reistu bæinn upphaflega ereftir að [[Júlíus Caesar|CaesarJúlíus Sesar]] sigraði keltaKelta í orrustunni við Bibracte 58 f.Kr. Skömmu síðar settust [[Rómaveldi|Rómverjar]] að í bænum og varð hann að rómverskri borg. En þegar [[Rómaveldi]] leið undir lok settust alemannarAlemannar að í Basel. Strax á 7. öldBasel varð Basel að biskupsdæmi ogstrax vará 7. öld og fyrir vikið var þar reist gríðarmikil dómkirkja á 11. öld. Árið [[917]] eyddu [[Ungverjaland|Ungverjar]] borginni. Meðal þeirra sem létust í árásinniþeirri árás var biskupinn sjálfur. Árið [[1032]] var borgin innlimuð í [[Heilaga rómverska ríkið|þýskahið ríkinuheilaga rómverska ríki]], en hún hafði áður tilheyrt Búrgúnd. Árið [[1225]] var fyrsta brúin yfir Rín smíðuð. Við það myndaðist byggð á eystri Rínarbakkanum sem kallaðist Kleinbasel (''Litla Basel''). Hverfi þetta myndar eystri borgarhlutann í dag.

Árið [[1348]] geysaðigeisaði skæð pest í borginni. Í henni létustlést um helmingur borgarbúa. Þetta var þó aðeins upphafið á tímabili mikilla erfiðleika. Aðeins átta árum síðar varð borgin (og nærsveitir) fyrir öflugum [[Jarðskjálfti|jarðskjálfta]], þeim mesta í [[Evrópa|Mið-Evrópu]] í sögu álfunnar. Fræðimenn telja að jarðskjálftinn hafi verið 6,7 á [[Richterskvarði|Richter]] en 10 á Mercalli-skala. Fáir íbúar létust af völdum skjálftans, þar sem minni skjálfti hafði orðið örlitlu fyrr og fólkið þyrpst út úr húsum sínum. En aðalskjálftinn olli bruna sem geysaðigeisaði í Basel í heila átta daga samfleytt og eyðilagði það sem eftir var af borginni. Dómkirkjan stórskemmdist er þakið hrundi. ÞaðMörg ár tók mörg ár að endurreisa borgina. Árið [[1376]] dundu næstu ósköpinósköp yfir. Leópold III., hertogi af Habsborg, keypti sér yfirráðaréttinn á Litlu -Basel af biskupnum, sem var í fjárhagskröggum. Þetta létu íbúar Basel sér ekki lynda og gerðu uppreisn erþegar Leópold var gestur í borginni. Hertoginn varð að flýja á bátskænu yfir Rín en 50reiður eðalmönnummúgurinn vartók haldið50 föngnumaðalsmenn af reiðumtil múgnumfanga. Nokkrir létustféllu, bæði af borgarbúum og af eðalmönnunumaðalsmönnunum. Hertoginn varð æfarreiðurævareiður og lét setja ríkisbannborgina áí borgina,bann semog einangraði hana þar með einangraðist frá umheiminum. Eftir að sættir tókust síðar á árinu milli aðila, lagði hertoginn afar harða skilmála á borgina, sem urðu til þess að efnahagurinn staðnaði í mörg ár. Það var ekki fyrr en hertoginn tapaðibeið ósigur fyrir Svisslendingum í orrustunni við Sempach [[1386]] að borgin komst undan yfirráðum hans og tók vaxtarkippað blómgast á ný. Nokkrum árum síðar, [[1392]], keyptu borgarbúar Litlu -Basel til bakaaftur.

Árið [[1431]] var kirkjuþing [[Kaþólska kirkjan|kaþólsku kirkjunnar]] formlega sett í borginni, en þaðog stóð það yfir í mörg ár með hléum. Ástæðan fyrir því að Basel varð fyrir valinu var sú að kirkjan átti við innri átök að stríða og hafðivar klofnaðklofin. Tveir [[Páfi|páfar]] voru við völd, sittsinn á hvorum staðnum, og börðust um yfirráðin í kirkjunni. Aðalumræðuefnið var ofangreindur ágreiningur, sem og hugsanleg sameining við [[Rétttrúnaðarkirkjan|rétttrúnaðarkirkjuna]]. [[Eugeníus IV|Eugeníus IV.]] páfi kallaði þingið saman, en störf þess voru honum ekki að skapi. Hann yfirgaf þingið og bannfærði alla fundarmenn. Fyrir vikið settu þeir hann af og kusu nýjan gagnpáfaandpáfa, [[Felix V mótpáfi|Felix V]]. Hann sat í [[Genf]], [[Lausanne]] og í Basel, en í [[Róm]] sat annar páfi. Felix gekkfór í sögubækurnar sem síðasti gagnpáfinnandpáfinn en kaþólska kirkjan sameinaðist afturá ný við afsögn hans. Basel er því ein af fáum páfaborgum norðan [[Alpafjöll|Alpa]]. Árið [[1460]] var háskólinn í borginni stofnaður afstofnaði [[Píus II|Píus II.]] páfa,páfi enháskóla hanní borginni og er sá elsti háskólinnháskóli í Sviss. Þessu fylgdu miklir menningarstraumar meðog mönnummenn eins og [[Erasmus frá Rotterdam|Erasmusi frá Rotterdam]], Paracelsus, Hans Holbein yngri og öðrumaðrir sem þar dvöldu um hríð. Í Sváfastríðinu [[1499]] börðust herir frá Basel með Svisslendingum gegn uppgangi Habsborgar. Til að tryggja hagsmuni sína og viðhalda lýðrétti sínum gekk Basel í svissneska sambandið [[1501]] og varð að elleftu kantónunni. Hér er verið að tala um borgina Basel og stórt hérað í kring. Árið [[1529]] urðu [[siðaskiptin|siðaskipti]] í borginni. Allir þeir sem ekki tóku viðhina nýju trúnnitrú, þar á meðal biskupinn, fluttu til Freiburg. Þannig varðvar biskupsstóllinn í Basel lagður niður.

Segja má að nútíminn héldi innreið sína í Basel með friðarsamkomulagi franska byltingarhersins við [[Prússland]] og [[Spánn|Spán]] [[1795]], en þeirþað voruvar undirritaðirundirritað í Basel. Eftir byltinguna miklu í [[Frakkland]]i herjuðu Frakkar gegná ýmsumýmis löndumlönd í Evrópu. Með friðarsamkomulaginu var Frakkland afturviðurkennt tekiðá uppný sem viðurkennt stórveldi. HinsFrakkar vegarhertóku varhins Baselvegar aldrei hertekin af FrökkumBasel á tímum [[Napoleon Bonaparte|NapoleonsNapóleons]]. Á [[Vínarfundurinn|Vínarfundinum]] [[1815]] fékk Basel aukið land. Íbúar nærsveita voru hins vegar ekki sáttir við yfirráð borgarinnar, semenda ekki leitaðistgerði viðhún lítið til að sinna þörfum bænda og þorpa. Óánægjan var svo mikil að nærsveitarmennnærsveitamenn söfnuðu liði og gengulögðu til mótsatlögu við borgarherinn. Í orrustunni við Hülftenschanz sigruðu nærsveitarmennnærsveitamenn, og splittuðuklufu sig frá Basel semog stofnuðu eigin kantónakantónu. Þessi aðgreiningur þýddi að borgin Basel-Stadt varð að langminnstu kantónu Sviss en Basel-Landschaft (nýja kantónan) er enn eiginsérstök kantóna enn í dag. Árið [[1844]] keyrðivar fyrsta [[járnbraut]]in til Basel opnuð. UppEftir frá þvíþað risu þar margar verksmiðjur, þannig að Basel var oft kölluð verksmiðjuborgin (''Fabrikstadt''). Árið [[1897]] fór fyrsta heimsþing [[Síonismi|síonistaZíonista]] fram að tilstuðlan [[Theodor Herzl]]. Alls fóru sjö þing síonistaZíonista fram í Basel allt til [[1905]]. Segja má að þessi þing hafi leitt til landnáms [[Gyðingar|gyðinga]] í [[Palestína|Palestínu]] og að lokum til stofnunar [[Ísrael]]sríkis, enda var það stefna þingsins að koma slíku í verk. Basel varð ekki fyrir litlummiklum áhrifum af heimstyrjöldunumheimsstyrjöldunum. En [[4. mars]] [[1945]] varðgerðu vörulestarstöðinBandamenn íloftárás borginniá fyrirvörulestarstöðina loftárásumí bandamannaborginni af misgáningi. Skemmdir urðu ekki miklar og fáir létust. Árið [[1953]] var flugvöllurinn Basel- Mulhouse -Freiburg tekinn í notkun, en hann er fyrsti flugvöllur heims sem tvö sjálfstæði ríkirík reka sameiginlegaí sameiningu (Frakkland og Sviss). Fjórum árum síðar, árið [[1957]], fóru fram mikil hátíðarhöld í Basel afí tilefni af 2000 ára afmælisafmæli borgarinnar. Árið [[1966]] fengu konur kosningarétt í Basel. Þremur árum síðar fór fram atkvæðagreiðsla um sameiningu Basel-Stadt og Basel-Landschaft. Íbúar borgarinnar samþykktu en nærsveitarmennnærsveitamenn ekki. Því fór sameining ekki fram.

* Swiss Indoors er árlegt alþjóðlegt [[tennis]]mót sem fram fer í Basel. Það fór fyrst fram [[1970]] og er í dag stærsti árlegi íþróttaviðburður Sviss. Svisslendingurinn Roger Federer sigraðihefur sigrað í fjórum af fimm síðustu mótum.

* Basel er einnig aðalaðsetur Alþjóða <nowiki/>[[Handbolti|handknattleikssambandsins]].

Basler Fasnacht er þjóðhátíð borgarinnar. Hér er um stærsta karnevalið í Sviss að ræða. Hátíðin stendur yfir í þrjá daga og eru skrúðgönguskrúðgöngur og gjörningar lokaðra hópa mest áberandi. Skrautbúningar hylja allanlíkama líkamannallra sem taka þátt og eru þeir mjög tilkomumiklir. Fjölskylduskrúðgöngur eru sér á bátinnbáti. Einnig eru útisýningar alls konar útisýningar og tónleikar. Gestir fá eingönguaðeins að fylgjast með stöðusem áhorfendaáhorfendur en samfara hátíðinni er borðaður sérstakur matur á veitingastöðum borgarinnar.

* ([[1593]]) Matthäus Merian, bókaútgefandi og þekktasti koparstungumaðurkoparstungulistamaður Evrópu

* Basler Münster er gamla dómkirkjan og einkennisbygging borgarinnar. Hún var reist á tímabilinu [[1019]]-[[1500]] í rómönskum og gotneskum stíl og var því tæp 500 ár í byggingu. Árin 1431 – 14481431–1448 var haldið kirkjuþingið mikla haldið í borginni og hittust fundarmenn í dómkirkjunni. Í kirkjunni var svo valinn gagnpáfiandpáfinni, Felix V., valinn og settur þar í embætti þar. Hann sat þó stutt. Árið 1529 réðist hópur siðaskiptamanna inn í dómkirkjuna og eyðilagði málverk, styttur og krossa. Kirkjan varð uppeftir frá þvíþað ekki lengur kaþólska biskupakirkjan, heldur höfuðkirkja áhangenda Zwinglis. Í kirkjunni er grafhvelfing þar sem biskuparnir í Basel frá 10. – 13. öld hvíla.

* Spalentor er gamalt borgarhlið. Það var reist eftir jarðskjálftann mikla 1356. Miðturninn er 40 metra hár, en hringlóttusívölu hliðarturnarnir eru 28 metra háir. Í lok [[19. öldin|19. aldar]] voru borgarmúrarnir rifnir en Spalentor fékk að standa áfram. Árið [[1933]] var það friðað og sett á minjaskrá.

* Ráðhúsið í Basel stendur við aðalmarkaðstorg borgarinnar og er eldrautt að lit. Það var reist 1504á –árunum 141504–14, skömmu eftir inngöngu Basel í svissneska sambandið. Efniviðurinn er rauður sandsteinn. Húsið prýða mörg listaverk, freskur og styttur úr sögu Sviss og Basel. Ráðhúsið er bæði notað semundir borgarskrifstofur og sem þinghús fyrir kantónuna Basel-Stadt.