„Djengis Khan“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
Ekkert breytingarágrip
Ekkert breytingarágrip
Lína 1:
{{Hreingera}}
[[Mynd:Genghis_Khan.jpg|thumb|right|Gengis Kan á kínverskri mynd.]]
'''Gengis Kan''' (fæddur undir nafninu '''Temujin''', u.þ.b. 1162 – 18. ágúst 1227) var [[Kan|stórkan]] og stofnandi [[Mongólaveldið|Mongólaveldisins]], sem varð stærsta órofna heimsveldi í mannkynssögunni eftir dauða hans. Hann komst til valda með því að sameina hirðingjaættbálka Norðaustur-Asíu. Eftir að hafa stofnað veldið og tekið upp nafnið Gengis Kan hratt hann af stað innrásum Mongóla og lagði undir sig meirihluta [[Evrasía|Evrasíu]]. Innrásum og landvinningum Gengis Kans fylgdu oft miklar blóðsúrhellingar og fjöldamorð á almennum borgurum. Undir lok ævi kansins réðu Mongólar yfir miklum hluta Mið-Asíu og Kína [[Songveldið|Songveldisins]].
 
Áður en Gengis Kan dó lýsti hann [[Ögedei Kan]] eftirmann sinn. Síðar áttu sonarsynir Gengis eftir að skipta veldi hans upp í mörg [[Kanat|kanöt]].<ref>{{Cite book |last = Saunders|first = John Joseph|title = History of the Mongol Conquests|year = 2001|publisher = University of Pennsylvania Press|location = Philadelphia|orig-year = First published 1972}}</ref> Gengis lést árið 1227 eftir að hafa sigrað Vestur-Xiaríkið. Hann var jarðsettur í ómerktri grög einhvers staðar í Mongólíu.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=OXTv9a0HZakC&lpg=PA247&dq=tangut%20castrate%20genghis&pg=PA254#v=onepage&q&f=false|title=Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection|author=John Man|year=2004|publisher=Bantam|edition=reprint, illustrated|pages=254–55|accessdate=May 17, 2014}}</ref> Afkomendur hans þöndu Mongólaveldið enn lengra út um Evrasíu með því að hertaka ríki og skapa [[leppríki]] í Kína, Kóreu, Kákasus, Mið-Asíu og stórum hlutum Austur-Evrópu og Suðvestur-Asíu. Í mörgum þessum innrásum voru fjöldamorð fyrri landvinninganna endurtekin. Gengis Kan og veldi hans gátu sér því ógurlegan orðstír í sögusögnum fórnarlamba þeirra.<ref name="mongolia">Ian Jeffries (2007). ''[https://books.google.com/books?id=fcgQ9nX0H3gC&pg=PA5&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false Mongolia: a guide to economic and political developments].'' Taylor & Francis. bls. 5–7.</ref>
== Upphaf Gengis Kan ==
Gengis Kan fæddist um árið 1162 í Mið-Mongólíu. Í fyrstu bar hann nafnið Temujin. Hann var hluti af ættbálk sem rak ættir sínar til Khabul Kaan sem hafði eitt sinn sameinað [[Mongólía|Mongólíu]] á móti kínverska Jin Keisaraveldinu. Hann var sonur höfðingja ættbálksins. Samkvæmt fornsögum Mongóla á Temujin að hafa fæðst með blóðklút í hendinni sem boðaði að hann myndi verða mikil leiðtogi. Móðir hans ól hann upp með því markmiði að hann skildi hversu mikilvægt væri að Mongólar myndu standa saman. Þegar Gengis var níu ára var faðir hans myrtur og átti þá Gengis að taka við af honum sem leiðtogi en ættflokkurinn neitaði að fylgja svo ungum dreng. Þegar Gengis var 16 ára giftist hann fyrstu konu sinni Borte. Með þessu hjónabandi sameinaðist ætt hans og önnur ætt sem hét Konkriat. Gengis eignast son sem fékk nafnið Jochi en allt í allt eignaðist hann fjóra syni. Um árið 1200 hafðist Gengis handa við að byggja upp veldi sitt og réðst  fyrst á Tatara. Gengis átti í byrjun erfitt með að vinna með öðrum ættum og endaði oftast á því að drepa leiðtoga þeirra til að geta sameinað þá undir sinni stjórn. Á nokkrum árum sameinaði hann þó alla ættbálka Mongóla undir sína stjórn. Það var þá sem hann tók upp nafnið Gengish Kan.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.livescience.com/43260-genghis-khan.html|titill=Genghis Khan, Founder of Mongol Empire: Facts & Biography}}</ref>
 
Auk hernaðarafreka hans náði Gengis Kan ýmsum framförum í Mongólaveldinu. Hann tók upp Uyghur-stafrófið svokallaða og gerði það að ríkisstafrófi Mongólaveldisins. Hann var auk þess hlynntur [[verðleikaræði]], hvatti til umburðarlyndis gagnvart ólíkum trúhópum í veldinu, og sameinaði marga ólíka hirðingjahópa Norðaustur-Asíu. Nútímaríkið [[Mongólía]] lítur á Gengis Kan sem stofnföður ríkisins.<ref>{{cite web|accessdate=January 26, 2010 |url=http://www.accd.edu/sac/history/keller/mongols/empsub1.html |title=Genghis Khan |publisher=[[North Georgia College and State University]] |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100306053246/http://www.accd.edu/sac/history/keller/mongols/empsub1.html |archivedate=March 6, 2010 |df=mdy }}</ref>
== Heimsveldið verður til ==
Á árunum eftir að hafa tekið yfir Mongólíu hóf hann allsherjar stríð gegn Jin ættinni og hertók höfuðborg þeirra [[Alþýðulýðveldið Kína|Zhongdu]] árið 1215. Eftir sigur hans hélt hann áfram að stækka veldi sitt. Um árið 1219 bættist það landsvæði við sem í dag er [[Túrkmenistan]] og [[Afganistan]]. Gengis Kan er sagður hafa haft yfirburða hæfileika í hernaði. Herir Kans voru fámennari en flestir herir sem hann mætti en skort á mannafla bætti hann upp með skipulagi og hörku.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.history.com/topics/genghis-khan|titill=GENGHIS KHAN}}</ref>
 
Gengis Kan var alræmdur fyrir hrottaskap sinn í hernaði<ref>{{cite web|title=The World's Richest Terror Army|url=http://www.bbc.co.uk/programmes/p02rhxgr|publisher=BBC|author1=Peter Taylor|authorlink1=Peter Taylor (journalist)|date=May 27, 2015}}</ref> en honum hefur einnig verið hrósað fyrir að koma öllum [[Silkivegurinn|silkiveginum]] undir eina samsteypta stjórn. Þetta jók samskipti og verslun milli Norðaustur-Asíu, hinnar íslömsku Suðvestur-Asíu og hinnar kristnu Evrópu.
== Skipulag Heimveldisins ==
 
==Æviágrip==
== =Upphaf Gengis Kan ===
Gengis Kan fæddist um árið 1162 í Mið-Mongólíu. Í fyrstu bar hann nafnið Temujin. Hann var hluti af ættbálk sem rak ættir sínar til [[Khabul Kaan]] sem hafði eitt sinn sameinað [[Mongólía|Mongólíu]] á móti kínverska [[Jinveldið|Jin Keisaraveldinu-keisaraveldinu]]. Hann var sonur höfðingja ættbálksins. Samkvæmt fornsögum Mongóla á Temujin að hafa fæðst með blóðklút í hendinni sem boðaði að hann myndi verða mikil leiðtogi. Móðir hans ól hann upp með því markmiði að hann skildi hversu mikilvægt væri að Mongólar myndu standa saman. Þegar Gengis var níu ára var faðir hans myrtur og átti þá Gengis að taka við af honum sem leiðtogi en ættflokkurinn neitaði að fylgja svo ungum dreng. Þegar Gengis var 16 ára giftist hann fyrstu konu sinni Borte. Með þessu hjónabandi sameinaðist ætt hans og önnur ætt sem hét Konkriat. Gengis eignast son sem fékk nafnið Jochi en allt í allt eignaðist hann fjóra syni. Um árið 1200 hafðist Gengis handa við að byggja upp veldi sitt og réðst  fyrst á Tatara. Gengis átti í byrjun erfitt með að vinna með öðrum ættum og endaði oftast á því að drepa leiðtoga þeirra til að geta sameinað þá undir sinni stjórn. Á nokkrum árum sameinaði hann þó alla ættbálka Mongóla undir sína stjórn. Það var þá sem hann tók upp nafnið Gengish Kan.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.livescience.com/43260-genghis-khan.html|titill=Genghis Khan, Founder of Mongol Empire: Facts & Biography}}</ref>
 
== =Heimsveldið verður til ===
Á árunum eftir að hafa tekið yfir Mongólíu hóf hann allsherjar stríð gegn Jin -ættinni og hertók höfuðborg þeirra [[Alþýðulýðveldið Kína|Zhongdu]] árið 1215. Eftir sigur hans hélt hann áfram að stækka veldi sitt. Um árið 1219 bættist það landsvæði við sem í dag er [[Túrkmenistan]] og [[Afganistan]]. Gengis Kan er sagður hafa haft yfirburða hæfileika í hernaði. Herir Gengis Kans voru fámennari en flestir herir sem hann mætti en skort á mannafla bætti hann upp með skipulagi og hörku.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.history.com/topics/genghis-khan|titill=GENGHIS KHAN}}</ref>
 
== =Skipulag Heimveldisins ===
Gengis Kan var skynsamur að því leyti að hann kunni að meta hæfileika handverksmanna og smiða og var þeim hlíft ef þeir vildu ganga í lið með honum. Með þessu gat hann haldið við herflokkum sínum og þeir stækkuðu. Á hinn bóginn skipaði hann stjórnmálamönnum og aðlinum sem og öðrum sem teknir voru til fanga að berjast í fremstu víglínu. Talið er að í her Gengis Kans hafi verið um 200,000 menn þegar mest var.
 
Gengis Kan byggði líka upp nýtt stjórnkerfi sem gerði [[Mongólía|Mongólíu]] kleift að stjórna heimsveldi en áður hafði samfélagið verið stjórnað af foringjum hvers ættbálks fyrir sig. Í þessu nýja kerfi var mikil áhersla lögð á lagasetningu og skipulagt dómskerfi.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.history.com/topics/genghis-khan|titill=GENGHIS KHAN}}</ref>
 
== =Dauði Gengisar Kans ===
Gengis Kan náði háum aldri á þess tíma mælikvarða og er talið að hann hafi dáið um sextugt. Árið 1227 barði hann niður  uppreis í kínverska konungsveldinu Xi Xia og lést hann þar. Talið er að hann hafi látist vegna áverka sem hann hlaut við að detta af hestbaki. Síðasta skipun Gengisar Kans var að útrýma Xi Xia -ættinni og jafna borg þeira við jörðu. Veldi Mongóla hélt áfram að stækka eftir lát Gengis Kan.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.history.com/this-day-in-history/genghis-khan-dies|titill=Genghis Khan dies}}
</ref>
 
----[ÓHN1]Máa íhuga að sleppa – kemur málinu ekki við
 
== Sögulegt ágrip ==
Lína 24 ⟶ 29:
* u.þ.b. ''1184'' - [[Borte]], konu Temüjins, rænt. Bræður hans hjálpa honum við að endurheimta hana.
* u.þ.b. ''1185'' - Fyrsti sonurinn [[Jochi]] fæddur.
* ''1190''' - Temüjin gengur til liðs við [[Mongólía|mongólska]] þjóðflokka og verður leiðtogi þeirra, kemur á [[Yassa löggjöf]].
* ''1201'' - Ber sigurorð af [[Jamuqa]] [[Jadaran]].
* ''1202'' - Gerður að ríkisarfa [[Ong Khan]] eftir árangursríka baráttu við Tatara.
Lína 30 ⟶ 35:
* ''1204'' - Sigrar [[Naimans]] (sameinar þjóðflokkana sem Mongóla).
* ''1206'' - Temüjin nefndur ''Genghis Khan'' af fylgismönnum hans í [[Kurultai]].
* ''1207-1210'' - Genghis herjar á [[vesturhluta Xia]] -veldisins, í norðvestur Norðvestur-Kína og Tíbet. Því til viðbótar gangast Uyghurar honum á hönd.
* ''1211'' - Genghis leggur til atlögu við Jin veldiJinveldið sem stýrði norður Kína.
* ''1219-1222'' - Sigrar [[Khwarezmid]] -veldið í Persíu.
* ''1226'' - Herjar öðru sinni á vestur hlutavesturhluta Xia -veldisins.
* ''1227'' - Genghis Khan deyr í vesturhluta Xia.
 
==Tenglar==
* {{Vísindavefurinn|2015|Hverjir voru Ghenghis Khan og Kúblai Khan?}}
 
==Tilvísanir==
<references/>
 
{{Stubbur|æviágrip}}
{{fde|1162|1227|Gengis Kan}}
[[Flokkur:Mongólar|Gengis Kan]]