|
|símakóði=354
}}
island er typpi
'''Ísland''' er [[eyríki]] í [[Atlantshafið|Norður-Atlantshafi]] á milli [[Grænland]]s, [[Færeyjar|Færeyja]] og [[Noregur|Noregs]]. Ísland er um 103.000 [[ferkílómetri|km²]] að stærð, næststærsta [[eyja]] [[Evrópa|Evrópu]] á eftir Bretlandi og sú átjánda stærsta í heimi. Á Íslandi búa um það bil 349.000 manns.
''[[Landnámabók]]'' segir frá hvernig [[landnám Íslands]] hófst kringum árið [[874]] þegar [[Ingólfur Arnarson]] nam hér land, þó aðrir hefðu áður dvalið tímabundið á landinu. Á næstu áratugum og öldum flutti fjöldi fólks til Íslands á tímabili sem nefnt er [[landnámsöld]]. Ísland komst með [[Gamli sáttmáli|Gamla sáttmála]] undir vald [[Noregur|Noregs]] árið 1262 og var undir stjórn Norðmanna og [[Danmörk|Dana]] til ársins [[1918]], þegar það hlaut [[Sjálfstæðisbarátta Íslendinga|fullveldi]]. Danska ríkið fór þó með utanríkismál og landhelgisgæslu fyrir hönd Íslands og löndin höfðu sameiginlegan konung þar til [[lýðveldi]] var stofnað á Íslandi [[1944]]. Landið hefur gengið undir ýmsum nöfnum, einkum meðal [[ljóðskáld]]a (sjá grein ''[[Heiti yfir Ísland]]'').
Á síðari hluta [[20. öld|20. aldar]] jókst [[Verg landsframleiðsla|þjóðarframleiðsla]] Íslendinga til muna og innviðir og [[velferðarkerfi]] landsins efldust. Árið 2007 var Ísland þróaðasta land heims samkvæmt [[Vísitala um þróun lífsgæða|vísitölu SÞ um þróun lífsgæða]], en árið 2008 hófst [[Efnahagskreppan á Íslandi 2008–2011|efnahagskreppan á Íslandi 2008–2011]]. Ísland er meðlimur í [[SÞ]], [[EFTA]], [[NATO]] og [[EES]].
== Saga ==
{{Aðalgrein|Saga Íslands|Heiti yfir Ísland}}
Ísland var, samkvæmt [[Íslendingabók Ara fróða|Íslendingabók]], fyrst numið af [[Noregur|norskum]] og [[Keltar|gelískum]] ([[Skotland|skoskum]] og [[Írland|írskum]]) [[landnemi|landnemum]] undir lok [[9. öldin|níundu]] og [[10. öldin|tíundu aldar]]. [[Þjóðveldið]] var sett á stofn með [[Alþingi]] árið [[930]] en það er meðal elstu [[þing|þjóðþinga]] sem enn eru starfandi. [[Færeyjar|Færeyska]] [[w:fo:Løgting|Lögþingið]] og hið [[mön (Írlandshafi)|manska]] [[w:en:Tynwald|Tynwaldsþing]] eru þau norrænnu þing sem hafa sambærilegan aldur og Alþingi Íslendinga.
Flestir landsnámsmanna voru [[ásatrú]]ar þó nokkrir [[kristni]]r og höfðu þeir flestir kynnst kristinni trú og látið skírast á [[Bretlandseyjar|Bretlandseyjum]]. Um svipað leyti sendi [[Haraldur blátönn]] Danakonungur [[Saxland|saxneskan]] biskup til Íslands til kristniboðs. Ekki gekk það alltaf og komu fleiri kristniboðar hingað á næstu árum og varð þeim nokkuð ágengt. [[Ólafur Tryggvason]] Noregskonungur var mjög áhugasamur um að kristna Ísland — með góðu eða illu. Á Alþingi sumarið [[1000]] ákváðu Íslendingar að taka kristni að ráðum [[Þorgeir Ljósvetningagoði Þorkelsson|Þorgeirs ljósvetningagoða]] sem þó var ásatrúar sjálfur fram að því.
[[Mótmælendatrú]] var innleidd í [[Danmörk]]u árið [[1536]] og áhrif [[Lúther]]s bárust hingað um það leyti með [[Þýskaland|Þýskum]] veiði- og verslunarmönnum. [[Jón Arason]], síðasti kaþólski biskup Norðurlanda var tekinn af lífi í [[Skálholt]]i 7. nóvember árið [[1550]] og eru [[siðaskiptin]] á Íslandi oftast miðuð við þann dag.
{{Saga Íslands}}
Ísland var ekki sett undir erlend ríki fyrr en næstum fjórum [[öld]]um eftir að það var fyrst numið. Þá fór svo að [[Listi yfir Noregskonunga|Noregskonungur]] náði landinu undir sína krúnu árið [[1262]]. Síðar varð Ísland svo hluti af [[Kalmarsambandið|Kalmarsambandinu]] árið [[1397]], en [[Danmörk|danskir]] þjóðhöfðingar höfðu verið yfir Noregi og Íslandi frá [[1380]].
[[Svíþjóð]] leysti sig úr þessu sambandi árið [[1523]], og hét það þar eftir [[Dansk-norska ríkið]] og var gjarnan kallað Danaveldi. Seinna við aldamót [[18. öld|18.]] og [[19. öld|19. aldar]], í [[Napóleonsstyrjaldirnar|Napóleonsstyrjöldunum]] svokölluðu, reyndu Svíþjóð og Danmörk að halda hlutleysi sínu og árið [[1800]] gengu bæði löndin í svokallað “''Samband vopnaðs hlutleysis''” (''[[w:da:Væbnede neutralitetsforbund|Væbnede neutralitetsforbund]]'' á [[danska|dönsku]], ''[[w:en:Second League of Armed Neutrality|League of Armed Neutrality]]'' á [[enska|ensku]]).
[[Mynd:Denmark-Norway in 1780.svg|300px|thumb|left|Kort sem sýnir umfang Dansk-norska ríkisins um 1780]]
[[Bretland|Bretar]] töldu þetta ógn og réðust þar með á [[Kaupmannahöfn]] árið [[1801]]. Eftir það gekk Danmörk úr því fyrirnefnda sambandi og gekk í bandalag við [[Napóleon Bonaparte|Napóleon]], [[Frakkland|Frakkakeisara]]. Bretar réðust því aftur á Kaupmannahöfn [[1807]] og hafði Svíþjóð þá gengið í lið við Breta. Þar sem Napóleoni hafði verið í nöp við Bretland síðan [[1803]], neyddi hann Dani til að lýsa yfir stríði á hendur Svíþjóð árið [[1808]]. — Svíar hófu þar með innrás í Noreg, en á sama tíma réðust [[Rússland|Rússar]] á [[Finnland]] sem þá var undir sænskum yfirráðum. Þetta tveggja hliða stríð reyndist Svíum hörmung því allt Finnland var síðan fært undir yfirráð Rússa.
Árið [[1814]], þegar Danmörk var um það bil að tapa fyrir sænskum, rússneskum og þýskum hermönnum, samþykkti [[Friðrik VI|Friðrik VI Danakonungur]] [[Kílarsamningurinn|Kílarsamninginn]] um að færa Noreg undir [[Svíakonungar|Svíakonung]] í skiptum fyrir hið [[Pommern|sænska Pommern]] til að forðast hernám [[Jótland]]sskaga. Hinsvegar yrðu norsku eignirnar Ísland, [[Færeyjar]] og [[Grænland]] enn undir dönskum yfirráðum. Samningurinn tók aldrei formlega gildi, og lýsti Noregur yfir skammvinnu sjálfstæði og varð Pommern seinna undir [[Prússland|Prússneskum]] völdum. Með þessum hætti komst Ísland undir vald Danakonungs og varð hluti Danaveldis.
Ísland fékk [[stjórnarskrá]] og takmarkaða heimastjórn árið [[1874]] á þjóðhátíð í tilefni af [[1000 ára afmæli Íslandsbyggðar]], þar sem núverandi [[þjóðsöngur]] Íslands, [[Lofsöngur]] var frumfluttur. [[Fullveldi]] fylgdi í kjölfarið árið [[1918]]. [[Kristján X]] var þar með sameiginlegur þjóðhöfðingi Danmerkur og Íslands til ársins [[1944]], þegar lýðveldið var stofnað. Bar hann titilinn ''konungur Íslands'' og var sá eini sem gerði það.
== Stjórnmál ==
{{Aðalgrein|Íslensk stjórnmál}}
Ísland er [[lýðveldi]] með þingbundinni stjórn. [[Framkvæmdavald]]ið liggur hjá [[Forseti Íslands|forseta]] og [[Ríkisstjórn Íslands|ríkisstjórn]]. Æðsti maður ríkisstjórnar er [[Forsætisráðherra Íslands|forsætisráðherra]]. Ríkisstjórnin ber ábyrgð gagnvart [[Alþingi]], sem er handhafi [[löggjafarvald]]sins ásamt forseta. [[Dómsvald]] er í höndum [[Dómstólar Íslands|dómstóla]]; æðsti dómstóll landsins er [[Hæstiréttur Íslands|Hæstiréttur]].
[[Forseti Íslands]] er [[þjóðhöfðingi]] landsins og er þjóðkjörinn í beinni kosningu allra kjörbærra manna. Kjörtímabil hans er 4 ár. Forseti er ábyrgðarlaus á ríkisstjórnarathöfnum og lætur [[ráðherra]] framkvæma vald sitt. Hann veitir formönnum stjórnmálaflokka umboð til stjórnarmyndunar eftir kosningar til Alþingis og skipar ráðherra en oftast er þessu ferli í raun stýrt af stjórnmálaflokkunum sjálfum, aðeins þegar þeir geta ómögulega komist að niðurstöðu sjálfir nýtir forsetinn sér þetta vald og skipar sjálfur ríkisstjórn. Þetta hefur þó ekki gerst í sögu lýðveldisins en gerðist [[1942]] þegar [[Sveinn Björnsson]], þáverandi [[ríkisstjóri Íslands]], skipaði [[utanþingsstjórn]]. Forseti Íslands hefur málskotsrétt gagnvart þinglögum samkvæmt stjórnarskrá og ber þá að efna til þjóðaratkvæðagreiðslu en lögin taka samt gildi, þangað til þau eru afnumin eða staðfest með þjóðaratkvæði.<ref>Deildar meiningar eru um raunveruleg völd forsetans, þá sérstaklega hvort hann geti neitað að skrifa undir lög og hvort slíkur gjörningur hafi einhverjar afleiðingar. Í [[Stjórnarskrá lýðveldisins Íslands|stjórnarskránni]] er sagt að slík synjun kalli á [[Þjóðaratkvæðagreiðsla|þjóðaratkvæðagreiðslu]] um lögin, en hins vegar lætur forseti ráðherra framkvæma vald sitt og eru margir á þeirri skoðun að það gildi um þetta vald eins og önnur völd forseta.</ref> [[Ólafur Ragnar Grímsson]], þáverandi forseti, nýtti sér málskotsréttinn fyrstur forseta á Íslandi, þegar hann neitaði að skrifa undir fjölmiðlalögin árið 2004.
[[Alþingi]], [[löggjafarþing]] Íslands, starfar í einni deild. 63 þingmenn þess eru kjörnir hlutfallskosningu í 6 [[Kjördæmi Íslands|kjördæmum]]. Kjörtímabilið er 4 ár en getur verið styttra ef það kemur til þingrofs en vald til að rjúfa þing liggur hjá ríkisstjórninni. Ráðherrar eiga einnig sæti á Alþingi en hafa ekki atkvæðarétt nema þeir séu einnig þingmenn en sú er reyndar venjan. Alþingi velur sér forseta til að hafa yfirumsjón með fundum þess. Ríkisstjórnir á Íslandi eru nánast ávallt samsteypustjórnir tveggja eða fleiri flokka en einnig eru dæmi til um minnihlutastjórnir, einkum og sér í lagi vegna þess að enginn flokkur hefur hlotið hreinan meirihluta á þingi, í það minnsta ekki frá endurreisn lýðveldis.
== Skipting í stjórnsýsluumdæmi ==
=== Kjördæmi ===
{{Aðalgrein|Kjördæmi Íslands}}
Íslandi er skipt upp í sex [[kjördæmi]] sem kjósa sína fulltrúa á [[Alþingi]].
=== Sveitarstjórn ===
{{Aðalgrein|Sveitarfélög á Íslandi}}
Íslandi er skipt upp í 73 sveitarfélög sem eru mikilvægustu stjórnsýslueiningar landsins og hafa víðtæk völd á sviði skólamála, skipulags, samgangna og félagsmála.
=== Sýslur ===
{{Aðalgrein|Sýslur á Íslandi}}
Íslandi hefur frá fornu fari verið skipt upp í sýslur til umboðsstjórnar. Hinar gömlu landfræðilegu sýslur eru ekki lengur formlegar stjórnsýslueiningar á Íslandi, [[sýslumenn]] eru enn þá við lýði en umdæmi þeirra fylgja ekki alltaf gömlu sýsluskiptingunni.
== Landafræði ==
[[Mynd:Iceland sat cleaned.png|thumb|250px|right|Samsett [[gervihnattarmynd]] af Íslandi]]
{{Aðalgrein|Landafræði Íslands}}
Ísland er staðsett á [[heitur reitur|heitum reit]] á [[Atlantshafshryggurinn|Atlantshafshryggnum]]. Það er 102.800 ferkílómetrar að stærð. Þar eru mörg virk [[Eldfjöll Íslands|eldfjöll]] og ber þar helst að nefna [[Hekla|Heklu]] (1491m) og [[Eyjafjallajökull|Eyjafjallajökul]] (1666
m). [[Miðhálendið]] þekur um 40% landsins. Um það bil 10% eyjarinnar er undir [[Jöklar á Íslandi|jöklum]]. Á Íslandi eru <!-- eh? eru til kaldir hverir? tók út "heitir" hér -ævar--> [[hver]]ir víða, og gnótt jarðhita færir íbúunum heitt vatn, sem meðal annars er notað til húshitunar.
Ísland er önnur stærsta eyja Evrópu, á eftir [[Bretland]]i. Eyjan er vogskorin, og flestir bæir standa við [[fjörður|firði]], [[vík]]ur og [[vogur|voga]]. Helstu þéttbýlisstaðir eru [[höfuðborg]]in [[Reykjavík]], [[Keflavík]], þar sem einn af [[alþjóðlegur flugvöllur|alþjóðlegum flugvöllum]] landsins er, og [[Akureyri]].
Ísland liggur á tveimur jarðskorpuflekum, Norður-Ameríkuflekanum og Evrasíuflekanum. Landið telst sögulega til [[Evrópa|Evrópu]].
[[Ystu punktar Íslands]] eru þeir staðir sem eru lengst til höfuðáttanna.
== Efnahagsmál ==
{{Aðalgrein|Efnahagur Íslands}}
[[Efnahagur]] þjóðarinnar byggir enn að talsverðu leyti á [[Fiskveiðar|fiskveiðum]], sem afla nær 40% útflutningstekna og veita 8% vinnandi manna störf. Þar sem aðrar [[náttúruauðlindir]] skortir (fyrir utan jarðhita og fallvötn til virkjunar), er efnahagslíf á Íslandi viðkvæmt og háð heimsmarkaðsverði á fiski og sjávarafurðum. Auk þess geta minnkandi fiskstofnar í [[efnahagslögsaga|efnahagslögsögu]] landsins haft töluverð áhrif á sveiflur í efnahagslífinu og heimsmarkaðsverð á [[ál]]i og [[kísilgúr]]i sem eru stærstu útflutningsvörur Íslendinga á eftir sjávarafurðum.
Stjórn [[Sjálfstæðisflokkurinn|Sjálfstæðis-]] og [[Framsóknarflokkurinn|Framsóknarflokks]], sat við stjórnartaumana frá [[1995]] til 2007. Hún hafði á stefnuskránni að draga úr ríkisumsvifum og einkavæða ríkisfyrirtæki. Ríkisútgjöld, sem hlutfall af þjóðarframleiðslu, hafa þó vaxið síðustu ár.
Fjölbreytileiki í efnahagslífinu hefur aukist undanfarna tvo áratugi. [[Ferðaþjónusta]] verður æ fyrirferðameiri, og reyna Íslendingar að laða til sín útlendinga með auglýsingum um hreina og ómengaða náttúru og öflugt næturlíf.
Nokkuð dró úr hagvexti á árunum [[2000]] til [[2002]], en árið 2002 var hann neikvæður um 0,6%, frá 2003 hefur hagvöxtur hins vegar verið drjúgur en efnahagur í samanburði við nágrannalönd einkennst af óstöðugleika.
== Lýðfræði ==
{{Aðalgrein|Lýðfræði Íslands}}
Íslendingar eru í megindráttum [[Norðurlönd|norræn]] þjóð. Landið byggðist upphaflega norrænum mönnum, einkum frá [[Noregur|Noregi]], [[Svíþjóð]], [[Danmörk|Danmerkur]] og [[Keltar|Keltum]] frá nýlendum [[Víkingar|víkinga]] á [[Bretlandseyjar|Bretlandseyjum]] og Íslendingar hafa í gegnum tíðina átt mest samskipti við helstu fiskveiðiþjóðir á [[Norður-Atlantshaf]]i. Til er kenning um að Íslendingar séu að uppruna sérstakur þjóðflokkur, aðgreindur frá öðrum þjóðflokkum á norðurlöndum („[[Herúlakenningin]]“). Á síðari tímum hafa ýmsar kenningar um uppruna þjóðarinnar verið settar fram með [[erfðafræði]]legum rökum. Þá er talað um að flestar konur sem hingað komu hafi verið keltneskar (flestar ambáttir) en karlarnir að miklu leyti norrænir.
Íbúafjöldi landsins sveiflaðist á milli um 30.000 og 80.000 við hefðbundinn efnahag í bændasamfélagi fyrri alda. Á [[19. öldin|19.]] og [[20. öldin|20. öld]] hefur Íslendingum fjölgað nokkuð ört og nú eru íbúar landsins rúmlega 330.000 auk nokkurra þúsunda af íslenskum uppruna sem ekki eru búsett á Íslandi. Árleg fólksfjölgun mælist um 2,2%.<ref name="mannfjöldi">{{Vefheimild|url=http://www.hagstofa.is/Pages/95?NewsID=3224|titill=Mannfjöldatölur frá Hagstofu Íslands|ár=2008|mánuður=22. desember|útgefandi=Hagstofa Íslands}}</ref> Árið 2011 gaf [[Hagstofa Íslands]] út þrjár tegundir mannfjöldaspáa fyrir 1. janúar 2060: lágspá sem spáir fólksfjöldanum 386.500, miðspá sem spáir fyrir 436.500 og háspá sem spáir 493.800 manns.<ref>[http://www.hagstofa.is/Pages/95?NewsID=5218 Spá um mannfjölda 2010-2060]{{sic}}, [https://hagstofa.is/lisalib/getfiletrack.aspx?ItemID=11237 Spá um mannfjölda 2010–2060 (Population projection 2010–2060)]</ref><ref>{{mbl|innlent/2011/05/31/islendingar_433_000_arid_2060|Íslendingar 433.000 árið 2060}}</ref>
Á Íslandi er töluð [[íslenska]], sem er norrænt tungumál, og eru um 71% íbúa landsins meðlimir í hinni [[Evangelísk-lúthersk kirkja|evangelísk-lúthersku]] [[Þjóðkirkjan|þjóðkirkju]].<ref>[http://px.hagstofa.is/pxis/sq/e47c92ca-c407-42a8-81ae-277333efce0c Mannfjöldi eftir trú og lífsskoðunarfélögum 1998-2016] Hagstofa.is. Skoðað 11. apríl, 2016.</ref>
Handbolti er þjóðaríþrótt Íslendinga, íslenska handboltalandsliðið hefur náð langt á undanförnum stórmótum.
=== [[Innflytjendur á Íslandi]] ===
Erlendum ríkisborgurum hefur fjölgað mjög á Íslandi á 21. öld. Árið [[2005]] var fjölgunin 29,5% og 34,7% árið eftir.<ref name="innflytjendur">{{Vefheimild|url=http://mbl.is/mm/frettir/innlent/2008/03/11/6_8_prosent_ibua_erlendir_rikisborgarar/|titill=6,8% íbúa erlendir ríkisborgarar|ár=2008|mánuður=11. mars|útgefandi=Mbl.is}}</ref> Árið [[2007]] voru erlendir ríkisborgarar 18.563 talsins (6[[%]] af íbúum Íslands), og þann [[1. janúar]] [[2008]] voru 21.434 erlendir ríkisborgarar skráðir (6,8[[%]] af íbúum Íslands).<ref name="innflytjendur"/> Það er 15,5% fjölgun árið 2007. Hlutfall erlendra ríkisborgara af heildarmannfjölda Íslands er nú hærra en annars staðar á [[Norðurlöndin|Norðurlöndum]], en árið [[2006]] var það næst hæst í [[Svíþjóð]] eða um 5,4%.<ref name="innflytjendur"/> Konur voru jafnan fjölmennari í hópi erlendra ríkisborgara til árins [[2003]], en síðan [[2004]] hafa karlar verið fjölmennari en konur. Í árslok [[2007]] voru karlar með erlent ríkisfang 8,1% allra karla en konur 5,5% allra kvenna.<ref name="innflytjendur"/> Árið 2017 var samkvæmt Hagstofunni hlutfall innflytjenda 10,6%.
Samkvæmt viðhorfskönnun sem var gerð árið 2009 meðal um 800 innflytjenda kom fram að dræm íslenskukunnátta hamlaði þeim helst í því að nýta menntun sína í starfi.<ref>{{mbl|innlent/2009/11/09/rumlega_helmingur_innflytjenda_adlagast_vel|Rúmlega helmingur innflytjenda aðlagast vel}}</ref>
== Menning ==
{{Aðalgrein|Íslensk menning}}
=== Kvikmynda- og bókmenntaverðlaun ===
Árlega eru veitt verðlaun fyrir afrek liðins árs í bókmenntum og [[kvikmyndagerð á Íslandi]]. [[Edduverðlaunin]] eru verðlaun sem veitt eru þeim sem þykja hafa skarað fram úr á sviði kvikmynda og sjónvarps. Síðar á árinu eru [[Íslensku bókmenntaverðlaunin]] afhent því fólki sem talið er hafa borið af á ritvellinum.
== Neðanmálsgreinar ==
<div class="references-small"><references/></div>
== Tengt efni ==
* [[Alþingisbækur Íslands]]
* [[Heiti yfir Ísland]]
* [[Island.is]]
* [[Íslensk sendiráð]]
== Tenglar ==
{{commons|Iceland|Íslandi}}
{{Wiktionary|Ísland}}
* [http://www.althingi.is/ Alþingi]
* http://www.iceland.org/
* http://www.iceland.is/
* http://www.islandsmyndir.is/
* [http://www.raduneyti.is Ríkisstjórnin]
* {{Vísindavefurinn|6590|Hvað er séríslenskt?}}
* {{Vísindavefurinn|54970|Hvert er formlegt heiti landsins okkar?}}
=== Blaðagreinar ===
* [http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3312088 ''Hinir syndugu kvaldir í ísi og eldi''; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1996]
* [http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3293834 ''Hver var fyrstur?''; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1971]
* [http://timarit.is/direct_links_init.jsp?pageId=3292070 ''Hverjir fundu Ísland?''; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1968]
* [http://timarit.is/view_page_init.jsp?gegnirId=000560276 ''Ísland og Íslendingar''; grein í Tímariti hins íslenska bókmenntafélags 1887]
Enskar greinar:
* [http://www.guardian.co.uk/world/2008/may/18/iceland No wonder Iceland has the happiest people on earth], grein í Observer e. John Carlin
* [http://www.independent.co.uk/news/europe/the-big-question-is-iceland-the-happiest-place-on-the-planet-and-what-can-we-learn-from-it-832105.html The Big Question: Is Iceland the happiest place on the planet, and what can we learn from it?], grein í The Independent e. Paul Vallely
{{Evrópa}}
{{Evrópuráðið}}
{{Norðurlandaráð}}
{{Vestnorræna ráðið}}
{{Atlantshafsbandalagið}}
{{Efnahags- og framfarastofnunin}}
{{Fríverslunarsamtök Evrópu}}
{{S|1944}}
[[Flokkur:Ísland| ]]
| 