„Tékkland“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
nokkrar orðalagsbreytingar
Lína 50:
 
=== Mannfjöldi og þjóðflokkar ===
Alls búa 10,5 milljónir í Tékklandi, þar af 75% þeirra í borgum. Þéttleikinn er 130 íbúar á m<sup>2</sup>, sem er talsvert undir meðallagi í [[Evrópa|Evrópu]]. Rúmlega 90% þjóðarinnar eru Tékkar. 3,7% eru mærarMærar (íbúar frá Mæri), en þessir þjóðflokkar voru ekki aðgreindir fyrr en [[1980]]. 3,9% eru útlendingar og fer þeim ört fjölgandi. Stærsti hópur útlendinga eru [[Úkraína|Úkraínumenn]] (1,2%), síðan [[Slóvakía|Slóvakar]], [[Víetnam]]ar, [[Rússland|Rússar]] og [[Pólland|Pólverjar]].
 
=== Trú ===
59% allra landsmanna eru ekki skráðir í nein trúfélög og er það eitt hæsta hlutfall heims. 26% landsmanna eru [[Kaþólska kirkjan|kaþólikkar]], 7% eru í [[Rétttrúnaðarkirkjan|rétttrúnaðarkirkjunni]] en afgangurinn greinist í kirkjur mótmælenda. Eftir [[Heimstyrjöldin síðari|heimstyrjöldinaheimsstyrjöldina síðari]] urðuvoru kristnukristnar kirkjurnarkirkjur fyrirteknar eignarnámi. Áætlað er að endurgreiða skaðann sem þær urðu fyrir og á það að verða gert í síðasta lagi [[2013]].
 
=== Tungumál ===
Opinbert tungumál Tékklands er tékkneska, sem er indóevrópskt tungumál af ætt vesturslavneskra tungumála. Tólf önnur tungumál eru opinberlega viðurkennd sem móðurmál minnihlutahópa í Tékklandi. Það eru [[slóvakíska]], romani, [[úkraínska]], [[pólska]], [[þýska]], [[gríska]], [[ungverska]], [[rússneska]], rusynrútenska, [[búlgarska]], [[króatíska]] og [[serbneska]].
 
== Stjórnsýsla ==
=== Þjóðfáni og skjaldarmerki ===
Þjóðfáni Tékklands samanstendurer afsettur saman úr þremur reitum. EfstHvítur erbekkur hvítt, neðstofan. errauður að rauttneðan, en frá vinstri sker sig blár þríhyrningur sig inn í hina litina. Slíkt er einsdæmi hjá fánum í Evrópu. Rauði og hvíti liturinn eru komnir úr skjaldarmerki Bæheims, en blái liturinn er upprunniupprunninn í Slóvakíu. Fáninn var tekinn í notkun [[30. mars]] [[1920]] og gilti fyrir Tékkóslóvakíu. Þegar Þjóðverjar innlimuðu Bæheim [[1939]] var notastnotaður viðannar annan fánafáni, en sá gamli var tekinn í notkun á ný eftir stríð [[1945]]. Þegar Tékkóslóvakía klofnaði í sundur [[1993]] var ákveðið að halda fánanum óbreyttum. LitirnirÞessir erulitir koma auk þess gjarnan notaðiroft fyrir slavneskí fánum slavneskra löndlanda (til dæmis RússlandRússlands).
 
Skjaldarmerki Tékklands samanstendurer afgert úr fjórum minni skjöldum. Tveir þeirra eru eins, efst til vinstri og neðst til hægri, eneru þaðeins, ermeð mynd af hvíta ljóniðljóni, íþað er skildiskjöldur Bæheims. Efst til hægri er hvítihvítur örn MæriMæris en neðst til vinstri er svartisvartur örn SlesíuSlésíu. Skjaldarmerkið var innleitttekið upp 1993.
 
=== Stjórn ===
Í Tékklandi er þingbundin stjórn. Þingiðog samanstendurer afþingið í tveimur deildum. EfriÍ deildinefri samanstendurdeild afsitja 200 þingmönnumþingmenn, semkjörnir sitjatil ífjögurra fjögur árára í senn. Í neðri deild er 81 þingmaður, sem situr í sex ár í senn. Forsætisráðherra fer fyrir þinginu og er valdamesti maður landsins. Æðsti embættismaðurinn er hins vegar forsetinn, sem erþingið kjörinn af þinginukýs. Hann situr í fimm ár í senn og getur mest setið í tvö kjörtímabil. Pólitísk völd hans eru þó lítil. Aðeins tveir menn hafa klættgegnt forsetaembættiðforsetaembættinu síðan landið klofnaði 1993:
 
Listi forsætisráðherra landsins síðan 1993:
Lína 140:
 
=== Her ===
Í Tékklandi er atvinnuher. Hann samanstendur afmynda landher og flugher, auk varahermanna. Alls þjóna 25 þúsund menn í tékkneska hernum. Æðsti yfirmaður hersins er ríkisforsetinnforsetinn. Tékkneskir hermenn hafa sinnt friðargæslu í nokkrum stórum verkefnum, svo sem í [[Bosnía-Hersegóvína|Bosníu]], [[Kosóvó]], [[Írak]] (aðeins til [[2004]]) og [[Afganistan]].
 
=== Gjaldmiðill ===
Lína 148:
=== Upphaf ===
[[Mynd:Great moravia svatopluk.png|thumb|Stórmæri þegar það náði mestri útbreiðslu]]
Á fyrstu árhundruðum f.Kr. settist keltneski þjóðflokkurinn boierBojarar að á svæðinu. Talið er að heitið Bæheimur (Bohemia) vísi dregið aftil þessumþessa þjóðflokkiþjóðflokks. Á fyrstu öld e.Kr. settust germanirgermanskir þjóðflokkar á svæðinu, semog þrengduþröngvuðu keltumKeltum burt. Í Bæheimi voru til dæmis markomannarMarkómanar en [[Rómaveldi|Rómverjar]] hindruðu útrás þeirra lengra til suðurs. Á [[Þjóðflutningatímabilið|tímum þjóðflutninganna miklu]] á 5. öld gjörbreyttist allt. Fræðimenn gera ráð fyrir að germanirGermanir hafi horfið burt úr svæðinulandinu, sem hafi að mestu legið eftir autt. Frá og með 550 settust slavarSlavar að í Bæheimi og Mæri. [[833]] var furstadæmið Stórmæri stofnað og náði það langt út fyrir mörk Bæheims og MæriMæris í dag. Svatopluk varð fursti í Stórmæri [[871]], en á hans tíma komu munkarnir (og bræðurnir) Kyrill og Meþód og kristnuðu þjóðina. Þeir höfðu verið sendir frá [[Mikligarður|Miklagarði]] og lögðu því grunninn að rétttrúnaðarkirkjunni í Stórmæri. Árið [[895]] gekkst Spytihněv fursti á hönd [[Heilaga rómverska ríkið|þýskahinu ríkisinsheilaga rómverska ríki]], en konungur ríkisins var þá [[Arnúlfur (HRR)|Arnúlfur]]. Stórmæri varð því hluti afþess ríkinu,ríkis en þaðog var síðan lagt niður tólf árum síðar. Afleiðingin var sú að rómversk -kaþólska kirkjan nam land í Bæheimi og óx hratt meðan rétttrúnaðarkirkjan átti undir högg að sækja. [[1003]] réðist Boleslaw I konungur Póllands inn í Bæheim og hertók landið. Hersetan stóð hins vegar aðeins yfir í eitt ár.
 
=== Miðpunktur þýska ríkisins ===
[[Mynd:Karl IV. (HRR).jpg|thumb|Karl IV gerði Prag að stórborg]]
[[1085]] leyfði [[Hinrik IV (HRR)|Hinrik IV]]. keisari stofnun konungsríkis í Bæheimi. Markgreifinn Vratislav II varð því krýndur konungur, enda var Vratislav eindreginn stuðningsmaður Hinriks gegn söxumSöxum. Krýningin fór fram í Prag, sem þar með varð að eiginlegri höfuðborg. Konungríkið Bæheimur var sjálfstætt sem slíkt en var undir verndarvæng og umsjón þýskahins ríkisinsheilaga rómverska ríkis. Í kjölfarið fylgdi nokkurt þýskt landnám í Bæheimi. Sökum stuðnings konunganna í Prag við hina þýsku keisaranakeisara ríkisins, var konungur Bæheims hverju sinni einnig kjörfursti, það er að segja hann sat í kjörfurstaráðinu sem valdi næsta konung þýskahins ríkisinsheilaga rómverska ríkis. Sem kjörfurstar höfðu konungar Bæheims mikil völd í ríkinu. Árið [[1300]] voru Bæheimur og Pólland meðundir sameiginlegansama konungkonungi, fyrst Wenzel II. og síðan Wenzel III., en því fyrirkomulagi lauk [[1306]] er Wenzel III. var myrtur í Olomouc.
 
=== Keisaradæmið ===
[[1310]] kvæntist Jóhann af Lúxemborg, sonur Hinriks VII. keisara, Elísabetu, dóttur Wenzels II. konungs í Bæheimi. Sonur þeirra hét Wenzel og tók hann við konungdæminu í Bæheimi [[1347]] sem Karl I. Aðeins ári síðar stofnaði Karl konungur háskóla í Prag en hann er elsti háskóli Evrópu norðan Alpa. Á sama ári var hann einnig kjörinn konungur þýskahins ríkisinsheilaga rómverska ríkis og var krýndur sem [[Karl IV (HRR)|Karl IV.]] í borginni [[Aachen]]. Karl ákvað að sitja í Prag, sem þar með varð að höfuðborg þýskahins ríkisinsheilaga rómverska ríkis. [[1355]] var Karl svo krýndur keisari ríkisins í [[Róm]]. Karl gaf út Gullna bréfið [[1378]], en í því fastsetti hann reglur um konungskjör í þýskahinu ríkinuheilaga rómverska ríki, ásamt ýmsum öðrum grundvallarlögum. Gullna bréfið var í gildi allt til loka ríkisins [[1806]]. Tveir synir Karls áttu einnig eftir að verða þýskir konungar hins heilaga rómverska ríkis. Wenzel var konungur [[1378]] – [[1400]] og [[Sigismundur (HRR)|Sigismundur]] [[1411]] – [[1437]]. Sá síðarnefndi var krýndur keisari ríkisins [[1433]].
 
=== Hússítar ===
[[Mynd:Jan Hus at the Stake.jpg|thumb|Jan Hus brenndur á báli 1415]]
Hússítar voru siðbótamenn frá Bæheimi sem hófu að starfavinna gegn kaþólsku kirkjunni og keisaranum, sem á þessum tíma voru jafnframt konungar Bæheims. Hússítar eru nefndir eftir guðfræðingnum [[Jan Hus]], sem á tímabili var rektor háskólans í Prag. Þegar Hus var brenndur á báli í kirkjuþinginu í [[Konstanz]] [[1415]], hófugerðu fylgjendur hans að gera uppreisn. Þegar hússítarHússítar réðust inn í ráðhúsið í Prag [[1419]] og fleygðu starfsmönnum konungs út um gluggana, hófst stríð, svokalla hússítastríðiðHússítastríðið. Múgur manna réðistréðst einnig inn í kirkjur og klaustur til að ræna og eyðileggja. Í [[desember]] 1419 fór fyrsta orrustan fram nálægt Plzeň, en henni lauk með sigri hússítaHússíta. [[1420]] réðist keisaraher inn í Prag en hússítarHússítar náðu að hrekja hann á brott. Keisarinn missti meira og meira land í Bæheimi næstu árin, uns hann réði aðeins yfir nokkrum jaðarsvæðum. Nokkrir bæir sem héldu tryggð við kaþólsku kirkjuna og keisarann voru jöfnuð við jörðu. Í stríðinu réðust hússítarHússítar einnig á borgirlönd handan Bæheims, svo sem Austurríki (1428 – 1429), Saxland og jafnvel Ungverjaland. Eftir ýmsar orrustur, sem hússítarHússítar höfðu yfirleitt sigruðusigur í, kom til lokaorrustu við keisaraherinn [[1434]]. Þar voru hússítarHússítar loks gjörsigraðir og þeim nær útrýmdirútrýmt. Ósigur þeirra batt þó ekki alveg enda á siðbót hússítaHússíta í Bæheimi, jafnvel þó aðþótt kaþólska kirkjan varværi víða endurreist í landinu. Þar að auki hafði Jan Hus þýtt [[Biblían|Biblíuna]] á tékknesku og þannig átt stóran þátt í að festa tungumálið í ritmálinu. Þrátt fyrir ósigur hússítaHússíta myndaðist í fyrsta sinn eiginleg þjóðarvakning meðal Tékka. [[1458]] varð Georg Podiebrad konungur Bæheims, en þar með varð hann fyrsti siðaskiptakonungur Evrópu á [[Miðaldir|miðöldum]].
 
=== Habsborgarar og 30 ára stríðið ===
[[Mynd:Prager.Fenstersturz.1618.jpg|thumb|Fulltrúum keisarans hent út um glugga á kastalanum í Prag. Atburður þessi markaði upphaf 30 ára stríðsins.]]
Frá og með [[1526]] urðu Bæheimur og Mæri eign Habsborgara er [[Ferdinand I (HRR)|Ferdinand I]]. af Habsborg varð konungur landsins. Þar með voruurðu Bæheimur og Mæri tengd Austurríki allt til loka heimstyrjaldarinnarheimsstyrjaldarinnar fyrri 1918. Habsborgarinn [[Rúdolf 2.|Rúdolf II]]., keisari þýskahins heilaga rómverska ríkisinsríkis, flutti aðsetur sitt frá [[Vín]] til Prag [[1583]]. Prag varð því næstu áratugi miðstöð stjórnmála, lista og vísinda í ríkinu. Rúdolf var opinopinn gagnvartfyrir nýjum hugmyndum og veitti Bæheimi formlegt [[trúfrelsi]]. Hann var jafnframt ötull áhugamaður listaum listir og vísindavísindi, og bauð ýmsum þekktum mönnum á þeim sviðum til Prag. Má þar nefna [[Tycho Brahe]] og [[Jóhannes Kepler]]. [[1612]] lést Rúdolf. Þá varð [[Matthías keisari|Mattías]] konungur Bæheims og þýskahins ríkisinsheilaga rómverska ríkis. Hann hóf þegar að þrengja að mótmælendum í Bæheimi og endurvekja kaþólsku kirkjuna. Þetta gekk svo langt að [[1618]] ruddust mótmælendur inn í kastalann í Prag (Hradčany) og fleygðu fulltrúum keisarans út um gluggann. Atburður þessi markar upphafið á [[30 ára stríðið|30 ára stríðinu]]. Ári síðar lést Mattías keisari og kusu gildin í Prag, sem voru mótmælendurmótmælendatrúar, Friðrik frá Pfalz sem nýjan konung Bæheims. Samtímis varð [[Ferdinand 2. keisari|Ferdinand II.]] af Habsborg keisari þýska ríkisins. Um vorið [[1620]] var fyrsta orrusta stríðsins háð í Bæheimi er keisaraher Ferdinands gjörsigraði Friðrik konung við Hvítafjall. Friðrik flúði úr landi og var kallaður Vetrarkonungurinn. Hann var síðasti konungur Bæheims. Mótmælendur í Prag voru eltir. Sumir voru fangelsaðir, aðrir líflátnir. Enn aðrir flúðu land. Í kjölfarið kom Ferdinand keisari kaþólsku kirkjunni á með valdi. Konungdæmið í Bæheimi var lagt niður og sjálfstæði landsins að hluta afnumið. Bæheimi og Mæri varð þaðan í frá stjórnað frá Vín, allt til 1918. Þýsk tunga ruddi sér til rúms, að minnsta kosti í opinberu lífi, en tékkneska hörfaði.
 
=== Ný þjóðarvakning ===