„Nýja-Sjáland“: Munur á milli breytinga

'''Nýja-Sjáland''' ([[maóríska]]: '''Aotearoa''') er land í [[Eyjaálfa|Eyjaálfu]] í suðvesturhluta [[Kyrrahaf]]sins. Meginhluti ríkisins eru tvær eyjar; [[Norðurey (Nýja Sjáland)|Norðurey]] eða ''Te Ika-a-Māui'', og [[Suðurey (Nýja-Sjáland)|Suðurey]] eða ''Te Waipounamu'', auk fjölda minni eyja. Nýja Sjáland er í [[Tasmanhaf]]i í [[Suður-Kyrrahaf]]i um 1.500 km austan við [[Ástralía|Ástralíu]] og um 1.000 km sunnan við [[Nýja-Kaledónía|Nýju-Kaledóníu]], [[Fídjieyjar]] og [[Tonga]]. Vegna þess hve afskekkt landið er var það eitt síðasta byggilega landsvæðið sem menn námu. Þar hefurþróaðist því þróast sérstætt lífríki. Landfræðilega er Nýja-Sjáland mjög fjölbreytt vegna samblands [[landris]]s og eldvirkni. Hæsta fjall Nýja Sjálands heitir [[Mount Cook]] og er staðsett í [[Suður-Alparnir|Suður-Ölpunum]].

[[Pólýnesar]] settust að á eyjunum á milli [[1250]] og [[1300]] e.Kr. og þróuðu þar sérstaka [[maóríar|maóríska]] menningu. Hollenski landkönnuðurinn [[Abel Tasman]] sá eyjarnar fyrstur Evrópumanna árið [[1642]]. Maórar gengu [[Breska heimsveldið|Breska heimsveldinu]] á hönd 1840 með [[Waitangi-samningurinn|Waitangi-friðarsamningnum]]. Árið eftir varð Nýja-Sjáland [[bresk nýlenda]] og hluti af [[Breska heimsveldið|Breska heimsveldinu]]. Árið 1907 varð Nýja-Sjáland sjálfstjórnarsvæði undir bresku krúnunni. Mikill meirihluti núverandi íbúa Nýja-Sjálands eru af evrópskum uppruna og [[nýsjálensk enska|enska]] er opinbert tungumál ásamt [[maóríska|maórísku]] og [[nýsjálenskt táknmál|nýsjálensku táknmáli]]. Tæplega 15% íbúa eru MaóríarMaórar.

Nýja-Sjáland er [[þróað ríki]] og situr hátt á alþjóðlegum listum sem bera saman heilsu, menntun, efnahagsfrelsi og lífsgæði íbúa ólíkra landa. Frá [[1981-1990|9. áratug 20. aldar]] hefur efnahagslíf Nýja-Sjálands smám saman verið að breytast úr miðstýrðu landbúnaðarhagkerfi í [[markaðshagkerfi]] sem byggist á þjónustu. Löggjafi Nýja-Sjálands er [[þing Nýja-Sjálands]] sem situr í einni deild, en framkvæmdavaldið er í höndum [[ríkisstjórn Nýja-Sjálands|ríkisstjórnar Nýja-Sjálands]]. [[Forsætisráðherra Nýja-Sjálands]] er stjórnarleiðtogi. [[Þjóðhöfðingi]] landsins er [[Elísabet 2.]] Bretadrottning og [[landstjóri Nýja-Sjálands]] er fulltrúi hennar. Nýja-Sjáland skiptist í 11 héruð og 67 umdæmi. [[Konungsríkið Nýja-Sjáland]] nær auk þess yfir hjálenduna [[Tókelá]], sjálfstjórnarlöndin [[Cooks-eyjar]] og [[Niue]], og [[Rosshjálendan|Rosshjálenduna]] sem er [[landakrafa]] Nýja-Sjálands á [[Suðurskautslandið|Suðurskautslandinu]]. Nýja-Sjáland er aðili að [[Sameinuðu þjóðirnar|Sameinuðu þjóðunum]], [[Breska samveldið|Breska samveldinu]], [[ANZUS]]-varnarsamstarfinu, [[Efnahags- og framfarastofnunin]]ni, [[Samstarf Kyrrahafseyja|Samstarfi Kyrrahafseyja]] og [[Efnahagssamstarf Asíu- og Kyrrahafsríkjanna|Efnahagssamstarfi Asíu- og Kyrrahafsríkjanna]].

Fyrstu Evrópumennirnir sem komu til Nýja-Sjálands svo vitað sé voru [[Holland|hollenski]] landkönnuðurinn [[Abel Tasman]] og áhöfn hans árið [[1642]]. Til átaka kom milli þeirra og innfæddra og fjórir áhafnarmeðlimir og einn Maóri voru drepnir. Engir Evrópumenn komu til landsins eftir það fyrr en árið 1769 þegar [[James Cook]] kortlagði nær alla strandlengjuna. Í kjölfar Cooks komu fjöldi evrópskra og norðuramerískra [[hvalveiði]]-, [[selveiði]]- og kaupskipa til landsins. Þeir versluðu við innfædda og seldu þeim meðal annars mat, járnhluti og [[byssa|byssur]]. [[Kartafla]]n og byssan höfðu mikil áhrif á samfélag Maóra. Kartaflan gaf af sér stöðugri og meiri matarbirgðir en áður höfðu þekkst og gerði þannig lengri styrjaldir mögulegar. [[Byssustríðin]] milli ættbálka Maóra stóðu frá 1801 til 1840 og urðu til þess að milli 30 og 40.000 Maórar týndu lífinu. Ásamt sjúkdómum sem Evrópumenn báru með sér urðu þessi átök til þess að fjöldi Maóra varð aðeins 40% af því sem hann hafði verið fyrir komu Evrópumanna. Snemma á 19. öld hófu trúboðar starfsemi á eyjunum og sneru meirihluta Maóra smám saman til [[Kristnikristni]].

Árið 1788 var [[Arthur Phillip]] skipaður landstjóri yfir nýlendunni [[Nýja Suður-Wales|Nýju Suður-Wales]] sem samkvæmt skipunarbréfi hans náði líka yfir Nýja-Sjáland. Árið 1832 skipaði breska ríkisstjórnin [[James Busby]] ráðherra á eyjunum í kjölfar bænarskjals frá Maórum á Norðurey. Þegar franski ævintýramaðurinn [[Charles de Thierry]] tilkynnti árið 1835 að hann hygðist stofna ríki á Nýja-Sjálandi sendu [[Sameinaðir ættbálkar Nýja-Sjálands]] [[Vilhjálmur 4. Bretakonungur|Vilhjálmi 4.]] [[Sjálfstæðisyfirlýsing Nýja-Sjálands|Sjálfstæðisyfirlýsingu Nýja-Sjálands]] þar sem þeir báðu um vernd. [[Nýja-Sjálandsfélagið]] hóf um sama leyti að kaupa land af ættbálkahöfðingjunum til að stofna nýlendu. Þetta varð til þess að [[Breska nýlenduskrifstofan]] sendi [[William Hobson]] til að gera tilkall til eyjanna fyrir hönd [[Bretland]]s og semja við ættbálkahöfðingjana. [[Waitangi-samningurinn]] var fyrst undirritaður í [[Eyjaflói|Eyjaflóa]] [[6. febrúar]] [[1840]]. Þann [[21. maí]] sama ár lýsti Hobson því yfir að eyjarnar væru breskt yfirráðasvæði þótt enn ættu margir eftir að undirrita samninginn. Eftir undirritun samningsins jókst landnám fólks frá Bretlandi.

Stjórn Nýja-Sjálands var aðskilin frá stjórn nýlendunnar NýjuNýja Suður-Wales 1. júlí 1841. Nýlendan fékk heimastjórn árið 1852 og fyrsta þing Nýja-Sjálands kom saman árið 1854. Árið 1856 fékk nýlendan sjálfstjórn í öllum málum nema þeim sem vörðuðu Maóra (það fengu þeir hins vegar um miðjan [[1861-1870|7. áratuginn]]). Áhyggjur af því að Suðurey klyfi sig frá nýlendunni leiddu til þess að forsætisráðherrann [[Alfred Domett]] flutti höfuðborgina frá [[Auckland]] til [[Wellington]] ívið [[Cook-sund]]i. Átök milli landnema og Maóra um landrými leiddu til [[Nýsjálensku styrjaldirnar|Nýsjálensku styrjaldanna]] á [[1861-1870|7.]] og [[1871-1880|8. áratug]] 19. aldar. Í þeim misstu Maórar stærstan hluta landa sinna.

Nýja-Sjáland tók þátt í bæði [[Fyrri heimsstyrjöld|Fyrrifyrri]] og [[Síðarisíðari heimsstyrjöld]]. [[Kreppan mikla]] á [[1931-1940|4. áratug 20. aldar]] hafði líka mikil áhrif og leiddi til fyrstu ríkisstjórnar [[nýsjálenski verkamannaflokkurinn|nýsjálenska verkamannaflokksins]] 1935. Sú stjórn innleiddi [[velferðarkerfi]] og [[verndartollar|verndartolla]]. Eftir Síðarisíðari heimsstyrjöld naut Nýja-Sjáland vaxandi velgengni efnahagslega. Margir Maórar hurfu frá hefðbundnum byggðum sínum og settust að í borgunum. [[Mótmælahreyfing Maóra]] varð til snemma á [[1971-1980|8. áratug 20. aldar]] semog krafðist aukinnar viðurkenningar maórískrar menningar, endurheimtar lands og að Waitangi-samningurinn væri virtur. [[Waitangi-dómstóllinn]] var stofnaður árið 1975 til að skera úr um deilumál vegna samningsins. Ríkisstjórn Nýja-Sjálands hefur samið við marga ættbálka Maóra um bætur vegna þessara brota við marga ættbálka Maóra. Á sama tíma hóf stjórn verkamannaflokksins efnahagsumbætur sem meðal annars fólust í skattlækkunumskattalækkunum og að draga úr umsvifum ríkisins.