„Stjórnarskrá Bandaríkjanna“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
Tjörvi Schiöth (spjall | framlög)
mEkkert breytingarágrip
Comp.arch (spjall | framlög)
m Punktar færðir. Og "NARA" samnýtt.
Lína 1:
[[Mynd:Constitution_of_the_United_States,_page_1.jpg|thumb|Fyrsta blaðsíðan úr stjórnarskrá Bandaríkjanna]]
'''Stjórnarskrá Bandaríkjanna''' er æðsta lögskjal landsins og æðri lögum fylkjanna í [[Bandaríkin|Bandaríkjunum]]. Hún er rammi um skipulag [[Bandarísk stjórnvöld|bandarískra stjórnvalda]] og tengsl stjórnvalda við ríkin og ríkisborgara landsins. [[Stjórnarskrá]]in skilgreinir [[Þrískipting ríkisvalds|þrískiptingu ríkisvalds]] og hverjir eiga að fara með hvaða hlutverk fyrir sig. [[Löggjafarvald]]ið er í höndum þingsins, [[framkvæmdavald|framkvæmdarvaldið]] er í höndum [[Forseti Bandaríkjanna|forsetans]] og [[Dómsvald|dómsvaldið]] er hjá [[Hæstiréttur|Hæstarétt]]. Þeir sem skrifuðu stjórnarskrána eru oftast nefndir feður stjórnarskrárinnar. Þessir aðilar voru pólitískir leiðtogar og skrifuðu undir [[Sjálfstæðisyfirlýsing Bandaríkjanna|sjálfstæðisyfirlýsingu Bandaríkjanna]] árið [[1776]] og heita þeir: [[Benjamin Franklin]], [[George Washington]], [[John Adams]], [[Thomas Jefferson]], [[John Jay]], [[James Madison]] og [[Alexander Hamilton]]. Stjórnarskráin var samþykkt þann [[17]]. [[september]] [[1787]] og staðfest [[21]]. [[júní]] [[1788]] af níu ríkjum af þeim [[13]] sem mynduðu [[Bandaríkin]] á þeim tíma. Breytingar á stjórnarskránni hafa verið gerðar [[27]] sinnum og eru tíu fyrstu breytingarnar þekktar sem [[Réttindaskrá Bandaríkjanna]] ,,Bill of Rights‘‘ og þykja hvað merkastar. Upprunalega stjórnarskráin er [[11]] blaðsíður að lengd og er hún elsta stjórnarskrá í heiminum sem ennþá er í notkun. Upprunalega skjalið, sem var handskrifað af [[Jacob Shallus]], er varðveitt í [[Þjóðskjalasafn Bandaríkjanna|Þjóðskjalasafni Bandaríkjanna]] sem er í [[Washington DC]].<ref>NARA (e.d.) [http://www.archives.gov/exhibits/charters/charters.html "National Archives Article on the Constitutional Convention"]. Sótt 22. október 2010.</ref>.
 
== Stjórnarskráin – átök ==
Pólitískar deilur á milli stjórnmálahugmynda endurspeglast í stjórnarskránni. Deilan snýst um valdadreifingu á milli stærri og smærri ríkja, [[alríkisvald]] eða sterk ríki. Skiptar skoðanir voru á útfærslu með þrískiptinguna. Það varð síðan ofan á að [[Fulltrúadeild|fulltrúadeildin]] væri fulltrúi fólksins, [[Öldungadeild|öldungadeildin]] yrði í forsvari fyrir ríkin og [[forseti Bandaríkjanna|forsetinn]] yrði kosinn af fulltrúum ríkjanna. Fjölmörg atriði voru ný í stjórnarskránni en önnur ekki. Það sem hafði hvað mestu áhrifin frá [[Evrópa|Evrópu]] voru skilgreiningar [[Montesquieu]] og hans áherslur á jafnvægi á milli þessara þriggja valdasviða. Höfundar stjórnarskrárinnar voru meðvitaðir um að breytingar væru þarfar ef hún ætti að geta haldið sér og vaxið með [[Þjóð|þjóðinni]]. Ólíkt mörgum öðrum stjórnarskrám er breytingum í bandarísku stjórnarskránni bætt við meginmál og er það gert þannig að nýi textinn komi ekki í staðinn fyrir þann sem er þar fyrir né breyti þeim texta sem fyrir er, heldur er bara viðbót.<ref>Library of Congress.(e.d.) [http://www.loc.gov/rr/program/bib/ourdocs/Constitution.html "Primary Documents in American History: The United States Constitution".]. Sótt 22. október 2010.</ref>.
 
Pólitískar deilur á milli stjórnmálahugmynda endurspeglast í stjórnarskránni. Deilan snýst um valdadreifingu á milli stærri og smærri ríkja, [[alríkisvald]] eða sterk ríki. Skiptar skoðanir voru á útfærslu með þrískiptinguna. Það varð síðan ofan á að [[Fulltrúadeild|fulltrúadeildin]] væri fulltrúi fólksins, [[Öldungadeild|öldungadeildin]] yrði í forsvari fyrir ríkin og [[forseti Bandaríkjanna|forsetinn]] yrði kosinn af fulltrúum ríkjanna. Fjölmörg atriði voru ný í stjórnarskránni en önnur ekki. Það sem hafði hvað mestu áhrifin frá [[Evrópa|Evrópu]] voru skilgreiningar [[Montesquieu]] og hans áherslur á jafnvægi á milli þessara þriggja valdasviða. Höfundar stjórnarskrárinnar voru meðvitaðir um að breytingar væru þarfar ef hún ætti að geta haldið sér og vaxið með [[Þjóð|þjóðinni]]. Ólíkt mörgum öðrum stjórnarskrám er breytingum í bandarísku stjórnarskránni bætt við meginmál og er það gert þannig að nýi textinn komi ekki í staðinn fyrir þann sem er þar fyrir né breyti þeim texta sem fyrir er, heldur er bara viðbót<ref>Library of Congress.(e.d.) [http://www.loc.gov/rr/program/bib/ourdocs/Constitution.html "Primary Documents in American History: The United States Constitution".]. Sótt 22. október 2010.</ref>.
 
== Sjö greinar Stjórnarskrárinnar ==
 
[[Fyrsta grein Bandarísku stjórnarskrárinnar|Fyrsta grein stjórnarskrárinnar]] lýsir því að bandaríska þingið sé tveggja deilda þing, fulltrúardeildin og öldungadeildin. Fjallað er um þau skilyrði sem þarf að fullnægja til að vera kosinn inn á þing til dæmis aldur og búsetu. Fulltrúadeildar þingmenn skulu hafa náð 25 ára aldri og vera Bandarískir [[ríkisborgari|ríkisborgarar]], búsettir í því ríki sem þeir bjóða sig fram fyrir. Öldungadeildar þingmenn skulu vera að minnsta kosti 30 ára og hafa verið bandarískir ríkisborgarar í að minnsta kosti níu ár, þeir þurfa einnig að búa í því ríki sem þeir bjóði sig fram fyrir. Löggjafarvald skal vera á höndum [[Bandaríkjaþing|þingsins]] bæði fulltrúardeildar og öldungadeildar.
 
Lína 20 ⟶ 18:
[[Sjötta grein Bandarísku stjórnarskrárinnar|Í sjöttu grein]] er tekið fram að lög bandaríkjanna, [[Sáttmáli|sáttmálar]] og lög gerð í þeirra nafni séu ávalt æðri lögum ríkjanna og að þau megi ekki stangast á. Hún tekur fram að allir löggjafar í alríki sem og ríkjum, [[Embættismaður|embættismenn]] og dómarar sverji þess eið að styðja við lög stjórnarskrárinnar.
 
[[Sjötta grein Bandarísku stjórnarskrárinnar|Í sjöundu grein]] er tekið fram að stjórnarskráin taki gildi þegar 9 ríki hafi staðfest hana og að þá gildi hún aðeins um þau ríki sem staðfesti hana.<ref name="NARA">NARA (e.d.) [http://www.archives.gov/exhibits/charters/charters.html "National Archives Article on the Entire Constitutional Convention"]. Sótt 22. október 2010.</ref>.
 
== Réttindaskráin ==
27 breytingar hafa verið gerðar við stjórnarskrána en fyrstu 10 eru kallaðar Réttindaskrá ,,[[Réttindaskrá Bandaríkjanna|Bill of Rights]]‘‘.
 
27 breytingar hafa verið gerðar við stjórnarskrána en fyrstu 10 eru kallaðar Réttindaskrá ,,[[Réttindaskrá Bandaríkjanna|Bill of Rights]]‘‘.
* [[Fyrsti viðauki stjórnarskrár Bandaríkjanna|Fyrsta breyting]]: Tryggir [[trúfrelsi]], frelsi til tjáningar og frelsi til að leita réttar síns.
* [[Annar viðauki stjórnarskrár Bandaríkjanna|Önnur breyting]]: Tryggir rétt einstaklinga til að eiga [[vopn]].
Lína 34 ⟶ 32:
* Áttunda breyting: Bannar að setja megi óhóflegar tryggingar eða sektir, ásamt ómannúðlegum eða óvenjulegum refsingum.
* Níunda breyting: Útlistir að réttindi þau sem tilgreind séu stjórnarskrá og réttindaskrá séu ekki of yfirgripsmikil og frekari réttindi séu í höndum fylkjanna.
* Tíunda breyting: Tryggir að fylkin eða fólkið sjálft fái að ráða öllu því sem ekki kemur fram í stjórnarskrá Bandaríkjanna.<ref>NARA (e.d.) [http://www.archives.gov/exhibits/charters/charters.html name="National Archives Article on the Entire Constitutional ConventionNARA"]. Sótt 22. október 2010.</ref>.
 
== Viðaukar 11 til 27 ==
 
17 síðari viðaukar hafa verið samþykktir eftir að Réttindaskráin tók gildi. Þeir hafa flestir endurspeglað áframhaldandi viðleitni til að víkka út borgaralegt og stjórnmálalegt frelsi, en aðrir eru tæknilegra eðlis og breyta litlu um undirstöðu og uppbyggingu [[Stjórnvöld|stjórnvalda]] sem sett var í stjórnarskrána [[1787]]. Elstur þessara viðauka er frá árinu [[1795]], en sá nýjasti öðlaðist gildi árið [[1992]].
 
Lína 46 ⟶ 43:
Mismunandi er hve lengi það tekur fylkin að samþykkja viðauka sem samþykktir hafa verið af þinginu. Síðasti viðaukinn við stjórnarskrá Bandaríkjanna, sá [[Tuttugasti og sjöundi viðauki stjórnarskrár Bandaríkjanna|tuttugasti og sjöundi]] öðlaðist gildi 1992, en hann kveður á um að breytingar á launum þingmanna taki ekki gildi fyrr en eftir næstu kosningar. Sá viðauki var samþykktur af þinginu árið 1789, alls 202 ár 7 mánuði og 12 daga. Til samanburðar tók það fylkin aðeins þrjá mánuði og átta daga að samþykkja þann [[Tuttugasti og sjötti viðauki stjórnarskrár Bandaríkjanna|tuttugasta og sjötta]], en hann kveður á um að kosningaréttur skuli miðast við átján ára aldur. Þingið hafði samþykkt viðaukann og sent til fylkjanna þann 23. mars 1971, en 1 júlí sama ár öðlaðist hann gildi eftir að þrír fjórðu fylkja Bandaríkjanna höfðu samþykkt hann.
 
Aðeins sex breytingar af þrjátíu og þremur sem þingið hefur samþykkt hafa ekki verið samþykktar af tilhlýðilegum fjölda fylkja.<ref>NARA (e.d.) [http://www.archives.gov/exhibits/charters/charters.html name="National Archives Article on the Entire Constitutional ConventionNARA"]. Sótt 22. október 2010.</ref>.
 
== Gagnrýni á stjórnarskrána ==
Prófessor [[Larry Sabato]] hefur lagt til að gera þurfi breytingu á stjórnaskránni sem geri [[prófkjör forsetaframbjóðenda]] skilvirkari. Hann telur dræma þátttöku í [[Prófkjör|prófkjörum]] vera að sökum þess hve snemma þau eru haldin og telur einnig ósanngjarnt að sum ríki hafi ávalt forskot á að halda þau. Þetta væri hægt að lagfæra með breytingum í stjórnarskránni.<ref>Larry J. Sabato (26. september, 2007). [http://www.usatoday.com/printedition/news/20070926/opcomwednesday.art.htm. "An amendment is needed to fix the primary mess". USA Today.]. Yale University Press. Sótt 22. október 2010.</ref>
 
Prófessor [[LarrySanford SabatoLevinson]] hefur lagtgagnrýnt tilstjórnarskrána fyrirgerahafa þurfiengin breytinguúrræði áreynist stjórnaskránniforseti semvera gerióhæfur [[prófkjöreða forsetaframbjóðenda]]mikið skilvirkariveikur. HannÞá telurhefur dræma[[Robert þátttökuA. í [[Prófkjör|prófkjörumDahl]] veragagnrýnt stjórnarskrána sökumfyrir þess hvegrafa snemmaundan þau[[lýðræði]] erut.d. haldin og telur einnigmeð ósanngjarntþvísumnotast ríkivið hafi[[Kjörmaður|kjörmenn]] ávaltí forskot[[Forsetakosningar|forsetakosningum]] áí stað halda þauraunfylgis. Þetta væri hægt að lagfæra með breytingum í stjórnarskránni<ref>LarryRobert JA. SabatoDahl (2611. septemberfebrúar, 20072002). [http://wwwyalepress.usatodayyale.comedu/printeditionyupbooks/news/20070926/opcomwednesday.art.htmbook.asp?isbn=0300092180 "AnHow amendmentDemocratic is needed to fixIs the primaryAmerican messConstitution?". USA Today.]. Yale University Press. Sótt 22. október 2010.</ref>.
Prófessor [[Sanford Levinson]] hefur gagnrýnt stjórnarskrána fyrir að hafa engin úrræði reynist forseti vera óhæfur eða mikið veikur. Þá hefur [[Robert A. Dahl]] gagnrýnt stjórnarskrána fyrir að grafa undan [[lýðræði]] t.d. með því að notast við [[Kjörmaður|kjörmenn]] í [[Forsetakosningar|forsetakosningum]] í stað raunfylgis<ref>Robert A. Dahl (11. febrúar, 2002). [http://yalepress.yale.edu/yupbooks/book.asp?isbn=0300092180 "How Democratic Is the American Constitution?"]. Yale University Press. Sótt 22. október 2010.</ref>.
 
== Heimildir ==