„Nýja-Sjáland“: Munur á milli breytinga

Nýja-Sjáland var eitt síðasta stóra landið sem menn settust að í. [[Kolefnisgreining]], ummerki um [[skógareyðing]]u og breytileiki [[mtDNA]] meðal Maóría benda til þess að Austur-[[Pólýnesar]] hafi fyrst sest að á eyjunum milli 1250 og 1300 og að það hafi verið lokaskrefið í langri röð leiðangra um Suður-Kyrrahaf. Á þeim mörgu öldum sem fylgdu þróuðu íbúarnir sérstaka menningu sem í dag er þekkt sem maórísk menning. Íbúarnir skiptust í ættbálka (''[[iwi]]'') og undirættbálka (''[[hapū]]'') sem stundum unnu saman, kepptu stundum sín á milli og áttu stundum í styrjöldum. Á einhverjum tímapunkti settist hópur Maóría að á [[Chatham-eyjar|Chatham-eyjum]] (sem þeir nefndu ''Rēkohu'') þar sem þeir þróuðu sérstaka [[Moriorar|Moriora]]menningu. Moriorum var nær útrýmt þegar MaóríarMaórar af [[Taranaki]]-ættbálknum lögðu Chatham-eyjar undir sig á [[1831-1840|4. áratug 19. aldar]]. Síðasti Moriorinn sem vitað var um lést árið 1933.

Fyrstu Evrópumennirnir sem komu til Nýja-Sjálands svo vitað sé voru [[Holland|hollenski]] landkönnuðurinn [[Abel Tasman]] og áhöfn hans árið [[1642]]. Til átaka kom milli þeirra og innfæddra og fjórir áhafnarmeðlimir og einn Maóríi voru drepnir. Engir Evrópumenn komu til landsins eftir það fyrr en árið 1769 þegar [[James Cook]] kortlagði nær alla ströndinastrandlengjuna. Í kjölfar Cooks komu fjöldi evrópskra og norðuramerískra [[hvalveiði]]-, [[selveiði]]- og kaupskipa til landsins. Þeir versluðu við innfædda og seldu þeim meðal annars mat, járnhluti og [[byssa|byssur]]. [[Kartafla]]n og byssan höfðu mikil áhrif á samfélag MaóríaMaóra. Kartaflan gaf af sér stöðugri og meiri matarbirgðir en áður höfðu þekkst og gerði þannig lengri styrjaldir mögulegar. [[Byssustríðin]] milli ættbálka MaóríaMaóra stóðu frá 1801 til 1840 og urðu til þess að milli 30 og 40.000 MaóríarMaórar týndu lífinu. Ásamt sjúkdómum sem Evrópumenn báru með sér urðu þessi átök til þess að fjöldi MaóríaMaóra varvarð aðeins 40% af því sem hann hafði verið fyrir komu Evrópumanna. Snemma á 19. öld hófu trúboðar starfsemi á eyjunum og sneru meirihluta MaóríaMaóra smám saman til [[Kristni]].

Árið 1788 var [[Arthur Phillip]] skipaður landstjóri yfir nýlendunni [[Nýja Suður-Wales|Nýju Suður-Wales]] sem samkvæmt skipunarbréfi hans náði líka yfir Nýja-Sjáland. Árið 1832 skipaði breska ríkisstjórnin [[James Busby]] ráðherra á eyjunum í kjölfar bænarskjals frá MaóríumMaórum á Norðurey. Þegar franski ævintýramaðurinn [[Charles de Thierry]] tilkynnti árið 1835 að hann hygðist stofna ríki á Nýja-Sjálandi sendu [[Sameinaðir ættbálkar Nýja-Sjálands]] [[Vilhjálmur 4. Bretakonungur|Vilhjálmi 4.]] [[Sjálfstæðisyfirlýsing Nýja-Sjálands|Sjálfstæðisyfirlýsingu Nýja-Sjálands]] þar sem þeir báðu um vernd. [[Nýja-Sjálandsfélagið]] hóf um sama leyti að kaupa land af ættbálkahöfðingjunum til að stofna nýlendu. Þetta varð til þess að [[Breska nýlenduskrifstofan]] sendi [[William Hobson]] til að gera tilkall til eyjanna fyrir hönd [[Bretland]]s og semja við ættbálkahöfðingjana. [[Waitangi-samningurinn]] var fyrst undirritaður í [[Eyjaflói|Eyjaflóa]] [[6. febrúar]] [[1840]]. Þann [[21. maí]] sama ár lýsti Hobson því yfir að eyjarnar væru breskt yfirráðasvæði þótt enn ættu margir eftir að undirrita samninginn. Eftir undirritun samningsins jókst landnám fólks frá Bretlandi.

Stjórn Nýja-Sjálands var aðskilin frá stjórn nýlendunnar Nýju Suður-Wales 1. júlí 1841. Nýlendan fékk heimastjórn árið 1852 og fyrsta þing Nýja-Sjálands kom saman árið 1854. Árið 1856 fékk nýlendan sjálfstjórn í öllum málum nema þeim sem vörðuðu MaóríaMaóra (það fengu þeir hins vegar um miðjan [[1861-1870|7. áratuginn]]). Áhyggjur af því að Suðurey klyfi sig frá nýlendunni leiddu til þess að forsætisráðherrann [[Alfred Domett]] flutti höfuðborgina frá [[Auckland]] til [[Wellington]] í [[Cook-sund]]i. Átök milli landnema og Maóría um landrými leiddu til [[Nýsjálensku styrjaldirnar|Nýsjálensku styrjaldanna]] á [[1861-1870|7.]] og [[1871-1880|8. áratug]] 19. aldar. Í þeim misstu MaóríarMaórar stærstan hluta landa sinna.

Nýja-Sjáland tók þátt í bæði [[Fyrri heimsstyrjöld|Fyrri]] og [[Síðari heimsstyrjöld]]. [[Kreppan mikla]] á [[1931-1940|4. áratug 20. aldar]] hafði líka mikil áhrif og leiddi til fyrstu ríkisstjórnar [[nýsjálenski verkamannaflokkurinn|nýsjálenska verkamannaflokksins]] 1935. Sú stjórn innleiddi [[velferðarkerfi]] og [[verndartollar|verndartolla]]. Eftir Síðari heimsstyrjöld naut Nýja-Sjáland vaxandi velgengni efnahagslega. Margir MaóríarMaórar hurfu frá hefðbundnum byggðum sínum og settust að í borgunum. [[Mótmælahreyfing MaóríaMaóra]] varð til snemma á [[1971-1980|8. áratug 20. aldar]] sem krafðist aukinnar viðurkenningar maórískrar menningar, endurheimtar lands og að Waitangi-samningurinn væri virtur. [[Waitangi-dómstóllinn]] var stofnaður árið 1975 til að skera úr um deilumál vegna samningsins. Ríkisstjórn Nýja-Sjálands hefur samið um bætur vegna þessara brota við marga ættbálka MaóríaMaóra. Á sama tíma hóf stjórn verkamannaflokksins efnahagsumbætur sem meðal annars fólust í skattlækkunum og að draga úr umsvifum ríkisins.