|
[[Mynd:shuttle.jpg|thumb|right|Geimskutlan ''Atlantis'' á braut um jörðu.]]
{| align=right id=toc style="margin-left: 15px;" width="300px"
'''Geimskutluáætlunin''' (opinbert heiti '''Space Transport System''', '''STS''', eða '''Geimsamgöngukerfið''') voru mönnuð [[geimskip]] þróuð fyrir ríkisstjórn [[Bandaríkin|Bandaríkjanna]] á árunum 1981 til 2011. Formlegt upphaf áætlunarinnar hjá [[NASA]] var árið 1972. Geimskutlurnar voru ræstar lóðrétt með utanáliggjandi einnota eldsneytistanki og tveimur margnota eldflaugum. Þær fluttu yfirleitt 5 til 7 geimfara (þótt allt að 8 hafa verið fluttir) og gátu borið allt að 22.700 kg farm á [[nærbraut jarðar]]. Þegar verkefni geimskutlunnar var lokið gat hún flogið inn í lofthjúp jarðar og lent með vængjunum eins og [[flugvél]].
|+<font size="+1">'''Geimskutluáætlunin'''</font>
|-
! align="center" bgcolor="#000000" colspan="2" | [[Mynd:shuttle.jpg|300px|Atlantis að fara um sporbraut jarðar.]]
|-
! bgcolor="#ccf" colspan="2" | Upplýsingar
|-
! align="left" | [[Tímabil]]
| 1981-2011
|-
! align="left" | [[Markmið]]
| Endurnýting geimskutlna
|-
! align="left" | [[Verkefni]]
| Skjóta á loft gervihnöttum eins og Hubble sjónaukinn, smíðað af ISS
|-
! align="left" | [[Tap]]
| Challenger, í flugtaki, 1986 og Columbia, í endurkomu, 2003
|-
! align="left" | [[Samtök]]
| [[NASA]]
|-
! align="left" | [[Arfur]]
| Fyrsta geimfarið sem gat lent eins og flugvél
|}
{{Hreingera}}
'''Geimskutluáætlunin''', opinberlega kallað '''Geimsamgöngukerfið''' ('''STS'''), eru núverandi mönnuð geimskip fyrir ríkisstjórn Bandaríkjanna. Geimskutlu sporbrautin er ræst lóðrétt, yfirleitt flutt með 5 til 7 geimfara um borð (þótt 8 hafa verið fluttir) og getur borið allt að 22.700 kg. farm inn í nærbraut jarðar. Þegar verkefninu er lokið getur skutlan sjálfkrafa farið út úr sporbraut jarðar með því að nota eldflaugar stjórnkerfið (það nær að átta sig á viðeigandi hátt og losar sig við megin vél OMS, þar sem það hægir skutluna niður) sem er látið falla niður í gufuhvolf jarðar og brennur þar upp til agna. Meðan á lendingu stendur, virkar hluturinn sem endurkomu farartæki, með því að nota OMS kerfi og flug fleti til að gera breytingar.
SkutlanGeimskutlurnar ereru einaeinu fleygða mannaðavængjuðu [[geimflaug]]arnar tilsem hafa bæði náð að nákomast á sporbaug um sporbrautjörðu og landilenda, og einalíka margnotaeinu geimfarartækimönnuðu geimförin sem hefurfarið náðhafa mörgummargar ferðumferðir inná íbraut sporbrautum jarðarjörðu. ÞettaVerkefnið verkefni felurfól í sér flutningað mikilsflytja farmsmikinn farm til ýmissa sporbrautanota (þar á meðal hlutavarahluti í bætingu við[[Alþjóðlega geimstöðin|Alþjóðlegu Geimstöðinageimstöðina]]), semað veitirflytja áhöfnáhafnir víxlun fyrirtil Alþjóðlegu Geimstöðinageimstöðvarinnar og framkvæmavinna þjónustuýmis verkefniþjónustuverkefni. SkutlanGeimskutlur hefurhafa einnig endurheimt [[gervihnöttur|gervihnetti]] og meiriannan farm fráá braut um sporbrautjörð og komið þeim aftur til jarðar, en slík notkun í þeirri flutningsgetu var sjalgæftsjaldgæf. Hins vegar hefur skutlan verið notuð til að koma farmi aftur til jarðar frá Alþjóðlegu Geimstöðinni (ISS),geimstöðinni þar sem rússneska geimskipið Soyuz''[[Sojús]]'' hefurhafði takmarkað flutningsgetu. farmsHver tilgeimskutla jarðar.var Hverthönnuð farartækimiðað varvið hannað100 meðferða áætlaðan líftíma af 100 flaugum, eða 10 ára starfstíma.
ÁætluninGrunnurinn hófstað íáætlunninni lokinnan 1960NASA ogvar hefurlagður veriðundir ráðandilok yfir[[1961-1970|7. mannaðaráratugarins]] starfsemirog NASAfrá 1972 frávar þvíhún umríkjandi miðjanáætlun 1970fyrir mannaðar geimferðir. Samkvæmt [[Framtíðarsýn fyrir Geimkannanirgeimkönnunar]] (VSE), varárið 2004 miðaðist notkun geimskutlunar áhersluð ávið að ljúka samkomu fyrirsamsetningu Alþjóðlegu Geimstöðinageimstöðvarinnar árið 2010,. eftirEftir að það ervar látiðáætlunin störfum.lögð NASAniður fyrirhugaðiog skiptinguverkefni ásem skutlugeimskutlurnar fyrirsáu Orionáður geimflaugina,um ení fjármögnunhöndum niðurskurðarýmissa hafðieinkaaðila komiðeins þróunog [[SpaceX]] og [[Orbital ATK]]. NASA hefur þróað [[Geimskotakerfið]] (SLS) og geimfarið ''[[Orion skutluna(geimfar)|Orion]]'' ífyrir mannaðar geimferðir utan við nærbraut vafajarðar.
==Mótun og þróun==
Áður en ''[[Apollo 11 ]]'' lenti á tunglinu árið [[1969 ,]] hóf NASA snemmaað rannsókn áskoða hönnun geimskutlu. Árið 1969 myndaði forsetinn,skipaði [[Richard Nixon ]] geimBandaríkjaforseti verkefnahóp,geimverkefnahóp undir forystu varaforsetans [[Spiro T. Agnew ]]. Þessi hópur lagði mat á skutlurannsóknir rannsóknumfram hingaðað til,því og ráðlagði aðum stefnu innanlandsí geimstefnumgeimferðamálum innan Bandaríkjanna, þar á meðal að smíða geimskutlu. Markmiðið , eins og kynnt var afsem NASA ákynnti þing,Bandaríkjaþingi var að veitafinna mun ódýrari leið til að fáskapa aðgang að geiminumgeimnum sem verður notað affyrir NASA, Varnarmálaráðuneitis,[[Varnarmálaráðuneyti Bandaríkjanna|varnarmálaráðuneytið]] og annaraaðra viðskipta-í vísindalegum og vísindalegumviðskiptalegum notendumtilgangi. ▼
Meðan á fyrstu árum þróunnar á geimskutluþróunarvinnunnar stóð , var frábærmikil umræða um hagkvæmustu hönnun skutlu meðsem næði besta bestujafnvægi hæfnimilli jafnvægisgetu, uppbyggingarkostnaðiframleiðslukostnaðar og rekstrarkostnaðirekstrarkostnaðar. Á endanum var núverandi hönnun valin , með endurnýtanlega fleygðavængjaða flauggeimflaug, endurnýtanlegt þéttendurnýtanlegar eldflaugar útblástursrör og nýtanleganeinnota utanaðkomandiutanáliggjandi geymieldsneytisgeymi. GeimskutluáætluninGeimskutluáætluninni var formlega hleypt af stokkkunum [[5. Janúarjanúar]] árið 1972 , þegar Nixon forseti tilkynnti að NASA yrðimyndi áfram meðþróa endurnýtanlegt geimskutlu kerfigeimskutlukerfi. SíðastaSú hönnuninhönnun sem á endanum varð fyrir valinu var ódýrari aðí smíðasmíðum og síður tæknilega metnaðafyllrieinfaldari en fyrri fullkomnahugmyndir endurnýtanlegasem hönnuningerðu ráð fyrir fullkomlega endurnýtanlegu kerfi. Upphaflega breytingin á hönnunni var með stærri utanaðkomandiutanáliggjandi eldsneytisgeymi, sem hefði verið sendur út íá sporbraut, þar sem þaðhann gæti verið notað semorðið hluti af geimstöðinni, en þessi hugmynd var felld niður vegnaá fjármagnsfjárhagslegum og pólitískum forsendum. ▼▲Áður en Apollo 11 lenti á tunglinu árið 1969, hóf NASA snemma rannsókn á hönnun geimskutlu. Árið 1969 myndaði forsetinn, Richard Nixon geim verkefnahóp, undir forystu varaforsetans Spiro T. Agnew. Þessi hópur lagði mat á skutlu rannsóknum hingað til, ráðlagði að innanlands geimstefnum, þar á meðal að smíða geimskutlu. Markmiðið, eins og kynnt var af NASA á þing, var að veita mun ódýrari leið til að fá aðgang að geiminum sem verður notað af NASA, Varnarmálaráðuneitis, og annara viðskipta- og vísindalegum notendum.
Aðalverktaki áætlunarinnar var [[North American Rockwell]] (síðar [[International Rockwell]], nú [[Boeing]]) sama fyrirtækið og hafði smíðað [[Appollo-stjórnfarið]]. [[Morton Thiokol]] (nú hluti af [[Alliant Techsystems]]) sá um framleiðslu á endurnýtanlegu eldflaugunum, [[Martin Marietta]] (nú [[Lockheed Martin]]) framleiddi eldsneytisgeyminn, og [[Rocketdyne]] (nú [[Pratt & Whitney]] Rocketdyne) smíðuðu aðalvél geimskutlunnar.
▲Meðan á fyrstu árum þróunnar á geimskutlu stóð, var frábær umræða um hagkvæmustu hönnun skutlu með bestu hæfni jafnvægis, uppbyggingarkostnaði og rekstrarkostnaði. Á endanum var núverandi hönnun valin, með endurnýtanlega fleygða flaug, endurnýtanlegt þétt eldflaugar útblástursrör og nýtanlegan utanaðkomandi geymi. Geimskutluáætlunin var formlega hleypt af stokkkunum 5. Janúar árið 1972, þegar Nixon forseti tilkynnti að NASA yrði áfram með endurnýtanlegt geimskutlu kerfi. Síðasta hönnunin var ódýrari að smíða og síður tæknilega metnaðafyllri en fyrri fullkomna endurnýtanlega hönnunin. Upphaflega breytingin á hönnunni var með stærri utanaðkomandi eldsneytisgeymi, sem hefði verið sendur út í sporbraut, þar sem það gæti verið notað sem hluti af geimstöðinni, en þessi hugmynd var felld niður vegna fjármagns og pólitískum forsendum.
Fyrsta geimskutlan átti upphaflega að heita ''Constitution'' en bréfaherferð aðdáenda ''[[Star Trek]]''-sjónvarpsþáttanna sannfærði [[Hvíta húsið]] um að breyta nafninu í ''[[Enterprise (geimskutla)|Enterprise]]''. ''Enterprise'' var hleypt af stokkunum í verksmiðjunni [[17. september]] [[1976]], en hún var síðar notuð í röð tilrauna með svifhæfni og lendingar til að raunprófa hönnunina.
Helsti verktaki áætlunarinnar var Flugmálastofnun Norður Ameríku (síðar Alþjóðlega Rockwell, nú Boeing) sama fyrirtækið og ber ábyrgð á að smíða Apollo Yfirstjórn/Þjónustu Máti (CSM). Verktakinn fyrir Geimskutlu þétt eldflaugar útblástursrörið var Morton Thiokol (nú hluti af Alliant Techsystems), fyrir utanaðkomandi geymi, Martin Marietta (nú Lockheed Martin) og Geimskutlu megin vélina, Rocketdyne (nú Pratt & Whitney Rocketdyne, hluti af Sameinuðu Tæknilegu Hlutafélugunum (sjá á mynd 3).
Fyrsta geimflaugin átti upphaflega að vera nefnd Constitution, en gríðarleg innritunar herferð frá aðdáendum Star Trek sjónvarpsþáttunum sannfærði Hvíta Húsið um að breyta nafninu í Enterprise. Meðan á fagnaðalátum stóð, var Enterprise (tilnefnt Ov-101) velt út þann 17. september 1976, og síðar gert að árangursríkum myndaröðum svif aðferða og lendingar prufun sem var fyrsta alvöru mat á hönnun.
==Saga áætlunarinnar==
Fyrsta fullkomlega nothæfa geimfarið var ''[[Columbia (geimskutla)|Columbia]]'' sem var smíðuð í [[Palmdale]], [[Kalifornía|Kalíforníu]]. Hún var afhent [[Kennedy-geimvísindastöðinni]] (KSC) þann [[25. mars]] ]]1979]], og var fyrst skotið á loft með tveggja manna áhöfn þann [[12. apríl]] [[1981]] þegar 20 ár voru liðin frá flugi [[Júrí Gagarín]] út í geiminn.
''[[Challenger (geimskutla)|Challenger]]'' var afhent KSC í júlí 1982, ''[[Discovery (geimskutla)|Discovery]]'' í nóvember 1983, ''[[Atlantis (geimskutla)|Atlantis]]'' í apríl 1985 og ''[[Endavor (geimskutla)|Endeavor]]'' í maí 1991. ''Challenger'' var upphaflega smíðuð og notuð sem tilraunaflaug en var breytt í fullbúna geimskutlu þegar það reyndist ódýrara en að breyta ''Enterprise''.
''Challenger'' sprakk í flugtaki vegna bilunar í þéttihring á annarri eldflauginni þann [[28. janúar]] [[1986]]. Allir 7 geimfararnir um borð fórust. Sautján árum eftir Challenger-slysið brotnaði ''Columbia'' upp við endurkomu inn í lofthjúp jarðar [[1. febrúar]] [[2003]] með þeim afleiðingum að allir 7 um borð létust.
Fyrsta fullkomlega hagnýta geimfarið var Kólumbía (tilnefnt Ov-102) smíðað í Palmdale, Kalíforníu. Það var afhent Kennedy Geimvísinda Miðstöðinni (KSC) þann 25. mars 1979, og var fyrst heypt af stokkunum þann 12. apríl 1981, 20 ár frá flugi Yuri Gagarin í geiminn, meðal tveggja manna áhöfn. Challenger (Ov-099) var afhent KSC í júlí 1982, Discovery (Ov-103) í nóvember 1983 og Atlantis (Ov-104) í apríl 1985. Challenger var upphaflega smíðuð og notað sem Skipulags Reynslugrein (STA-099) en var breytt til þess að ljúka skutlum þegar það reyndist ódýrara heldur en að umreikna Enterprise úr prufun aðferða og lendingar uppsetningu, samkvæmt NASA. Challenger varð eytt vegna hækkunar á bilun O-hringar á hægri þétt eldflaugar útblástursrörinu (SRB) þann 28. janúar 1986, með tap á öllum 7 geimförunum um borð (sjá á mynd 4). Endeavour (Ov-105) var smíðuð til að koma í stað Challenger (með því að nota burðarvirkni varahluta og átti uppphaflega að vera fyrir aðra geimflaugar) og var samþykkt í maí 1991, það var fyrst skotið á loft ári seinna. Sautján ár eftir Challenger, brotnaði Kólumbía upp í endurskoti, það drap alla 7 um borð í áhöfninni, 1. febrúar 2003, og hefur ekki enn verið skipt út. Af þessum 5 fullkomlega hagnýttu skultum sem voru smíðaðar, voru þrjár flaugar eftir (í nútímanum er aðeins ein eftir). Enterprise, sem var notuð fyrir flug í andrúmsloftinu en er ekki ætluð til flugs í svigrúmi, hafði víða verið tekin út til notkunar á öðrum geimflaugum. Það var síðar myndrænt endurreist og er til sýnis í Loftslags- og Geimvísinda Safni Steven F. Udvar-Hazy miðstöðvarinnar. NASA viðheldur jafnframt víðtæk vöruhúsaða bæklinga af varðveitta búta frá tveimur eyðilögðum geimskipum.
{{Bandarískar mannaðar geimferðaáætlanir}}
| 