„Malaví“: Munur á milli breytinga

'''MalaviMalaví''' er [[landlukt]] [[land]] ií suð-austurhluta [[Afríka|AfrikuAfríku]] sem liggur åá milli [[Mósambík|Mǫsambik]], [[Sambía|SambiuSambíu]] og [[Tansanía|TansaniuTansaníu]]. Helsta einkenni MalaviMalaví er [[Malaví-vatn|Malavi-vatn]] sem þekur tæplega 1/5 hluta landsins, en samtals er [[flatarmál|flatarmål]] MalaviMalaví 120 þůsþús. ferkilǫmetrarferkílómetrar.

MalaviMalaví er eitt af þettbylustuþéttbýlustu løndumlöndum ií AfrikuAfríku og bůabúa þar alls 11 milljǫnirmilljónir manna. FǫlkiðFólkið lifir helst åá [[landbúnaður|landbůnaðilandbúnaði]] og fiskveiðum ií MalaviMalaví-vatni. Mikil fåtæktfátækt rikirríkir ií landinu en rikariríkari løndlönd keppast við að hjålpahjálpa MalavibůumMalavíbúum með þviþví að kenna þeim arðbærari vinnubrøgðvinnubrögð ií landbůnaðilandbúnaði og fiskveiðum, åsamtásamt fullorðinsfræðslu.</onlyinclude>

Mannvistarleifar sem fundist hafa ií MalaviMalaví eru taldar vera fråfrá að minnsta kosti 8.000 f. Kr. en þær synasýna að ættbålkarnirættbálkarnir liktustlíktust nokkuð þviþví fǫlkifólki sem byrbýr åá [[Sómalíu-skagi|SǫmaliuSómalíu-skaga]] åá okkar døgumdögum. Einnig hafa fundist mannvistarleifar og [[hellaristur]] fråfrá þviþví um 1.500 f. Kr. og synasýna að fǫlkiðfólkið var [[Búskmenn|Bůskmenn]], þǫþó ekki sømusömu tegundar og er að finna ií [[Ástralía|åstraliuÁstralíu]].

åÁ 15. øldöld var Maravi-veldið stofnað við suðvesturstrøndsuðvesturströnd MalaviMalaví-vatns en það var Amaravi (seinna þekkt sem Chewa-fǫlkiðfólkið) sem flůðiflúði fråfrá þviþví svæði sem nůnú er [[Vestur-Kongó|Vestur-Kongǫ]]. Maravi-veldi stækkaði og nåðináði yfir bæði [[Mósambík|Mǫsambik]] og [[Sambía|SambiuSambíu]] en leið loks undir lok åá 18. øldöld vegna þess að [[þrælasala]] og [[óeirðir|ǫeirðir]] innan stjǫrnarinnarstjórnarinnar veiktu veldið.

Orðið Maravi er talið þyðaþýða ''ljǫsgeislarljósgeislar'', en þjǫðinþjóðin vann mikið með jårnjárn og lystulýstu jårnbræðsluofnarnirjárnbræðsluofnarnir upp næturhimininn — af þviþví er nafnið dregið. Við strøndinaströndina þar sem nůnú er SambiaSambía verslaði Maravi-fǫlkiðfólkið við evrǫpskevrópsk skip, serstaklegasérstaklega [[Portúgal|portůgølskportúgölsk]] en einnig við [[Arabi|araba]]. Helst seldu Maravar jårnjárn, [[fílabein|filabein]] og [[Þræll|þræla]], en þeir ræktuðu einnig [[hirsi]] (milet-korn) og [[Kartafla|kartøflurkartöflur]].

PortůgalarPortúgalar juku verslun sinasína åá 16. øldöld og komu nůnú ií hafnarborgina ''Tete''. Þeir komu með [[maís|mais]] til landsins, svo mataræði Marava breyttist. Maravar seldu PortůgølumPortúgölum þræla sem sendir voru til [[plantekra]] ií MǫsambikMósambík og [[Brasilía|BrasiliuBrasilíu]].

Angoni-þjǫðflokkurinnþjóðflokkurinn reðstréðst inn ií Maravi-veldið en hann var åá flǫttaflótta undan Zulu-ættbålkinumættbálkinum, undir stjǫrnstjórn [[Shaka]]. Einnig flutti Yao-þjǫðflokkurinnþjóðflokkurinn sig inn åá svæðið til að forðast Makua-ættbålkinnættbálkinn sem var að sølsasölsa undir sig norður-MǫsambikMósambík. Yao skiptum um trůtrú eftir að hafa kynnst arabiskuarabísku verslunarmønnunumverslunarmönnunum og tǫkutóku upp [[íslam|islam]] åriðárið [[1870]], með tilheyrandi høfðingjumhöfðingjum og [[Moska|moskum]]. FråFrá bænum [[Nkhotakota]], sem er við vesturstrøndvesturströnd MalaviMalaví-vatns, fluttu Arabarnir åá milli 5 og 20 þůsundþúsund þræla årár hvert fråfrá [[1840]].

Milli Yao og Angoni þjǫðflokkannaþjóðflokkanna riktiríkti stanslaust striðstríð, en hvorugri fylkingunni tǫksttókst að nåná vøldumvöldum yfir svæðinu. MarøvumMarövum fækkaði og veldið þurrkaðist loks ůtút, eftir að hafa håðháð baråttubaráttu við þessar tvær ǫlikuólíku fylkingar.

=== Bresk nylendanýlenda ===

[[Skotland|Skotinn]] [[David Livingstone]] steig fæti ií MalaviMalaví åriðárið [[1859]] og settist að við MalaviMalaví-vatn. Hann letlét byggja [[Öldungakirkja|øldungakirkjuröldungakirkjur]] og stuðlaði að trůboðitrúboði. Eitt af markmiðum kirkjunnar manna var að støðvastöðva þrælasølunaþrælasöluna við [[Persaflói|PersaflǫaPersaflóa]] en hůnhún tiðkaðisttíðkaðist allt fram åá lok 19. aldar. åriðÁrið [[1878]] stofnuðu skoskir verslunarmenn, flestir fråfrá [[Glasgow]], verslunarbandalagið [[African Lakes Company]] sem åttiátti að ůtvegaútvega trůboðunumtrúboðunum vistir og þjǫnustuþjónustu.

Bretar gerðu MalaviMalaví að [[verndarsvæði]] sinusínu åriðárið [[1891]] og nylendunanýlenduna [[Nýasaland|Nyasaland]] (''Nyasa'' þyðirþýðir [[stöðuvatn|støðuvatn]] åá [[Yao-mál|Yao-mål]]i) stofnuðu þeir åriðárið [[1907]]. Þetta var þviþví mjøgmjög siðbůinsíðbúin nylendanýlenda. Bretarnir helduhéldu vøldunumvöldunum åá fyrri helmingi aldarinnar þråttþrátt fyrir uppreisnir Malava. ÞǫÞó stækkaði såsá hǫpurhópur ibůannaíbúanna sem høfðuhöfðu menntað sig ií BandarikjunumBandaríkjunum og EvrǫpuEvrópu. Þessi hǫpurhópur sameinaðist og stofanði [[Nyasaland African Congress]] (NAC) åriðárið [[1944]].

[[1953]] gengu NyasalandNýasaland, [[Norður-Ródesía|Norður-RǫdesiuRódesíu]] (nůnú SambiaSambía) og [[Suður-Ródesía|Suður-RǫdesiuRódesíu]] (nůnú [[Simbabve]]) ií rikjasambandríkjasamband ([[Sambandsríki Ródesíu og Nýasalands|Sambandsriki Rǫdesiu og Nyasalands]]) vegna åkvørðunarákvörðunar Breta.

=== SjålfstæðisbaråttanSjálfstæðisbaráttan ===

åriðÁrið [[1958]] kom [[Hastings Kamuzu Banda|Dr. Hastings Kamuzu Banda]] tilbaka til heimalands sinssíns eftir að hafa verið við nåmnám ií [[Bretland]]i og við størfstörf ií [[Bandaríkin|BandarikjumBandaríkjum Norður-AmerikuAmeríku]]. Strax við komuna åá flugvøllinnflugvöllinn eignaðist hann marga åhangenduráhangendur sem såusáu ekki sǫlinasólina fyrir honum og helduhéldu fram að hann væri frelsari landsins. Banda var einkum laginn við stjǫrnstørfstjórnstörf og komst til valda sem forseti Nyasaland African Congress, sem åttiátti eftir að verða flokkur hans til dånardagsdánardags. Nafnið breyttist fljǫtlegafljótlega ií [[Malawi Congress Party]] (MCP). Banda var handtekinn [[1959]] fyrir stjǫrnmålaskoðanirstjórnmálaskoðanir og uppsteyti og var færður ií fangelsi, en var låtinnlátinn laus åriðárið eftir til að geta verið við fund ií [[London]] um sjålfstæðisjálfstæði MalaviMalaví.

MCP vann stǫrsigurstórsigur ií kosningum um nyttnýtt løggjafarþinglöggjafarþing åriðárið [[1961]]. Hastings Banda settist ií stǫlstól forsætisråðherraforsætisráðherra [[1. febrúar|1. febrůar]] [[1963]] og sambandsrikiðsambandsríkið leið undir lok [[31. desember]] sama årár.

MalaviMalaví varð sjålfstættsjálfstætt land ií [[Breska samveldið|breska samveldinu]] [[6. júlí|6. jůli]] [[1964]] og [[lýðveldi|lyðveldi]] tveimur årumárum seinna. Banda settist nůnú ií stǫlstól forseta og jafnframt var þviþví lystlýst yfir að einungis einn flokkur styrðistýrði landinu.

åriðÁrið [[1970]] lystilýsti MCP þviþví yfir að Banda yrði forseti landsins til dauðadags og landið sjålftsjálft gerði hið sama åriðárið eftir. RiktiRíkti hann siðansíðan ií þrjåþrjá åratugiáratugi, eða til årsinsársins [[1997]].

=== ǫlikarÓlíkar fylkingar stjǫrnastjórna ===

Auknar ǫeirðiróeirðir og þrystingurþrýstingur fråfrá malaviskummalavískum kirkjum og øðrumöðrum þjǫðumþjóðum varð til að þess að åriðárið [[1993]] var haldin [[þjóðaratkvæðagreiðsla|þjǫðaratkvæðagreiðsla]] um hvort rikistjǫrninríkistjórnin ætti að vera samsett ůrúr einum flokki eða fleirum og felluféllu ůrslitúrslit åá þann veg að fǫlkiðfólkið vildi sjåsjá fleiri flokka við stjǫrnartaumanastjórnartaumana. FrjålsarFrjálsar kosningar voru haldnar [[17. maí|17. mai]] [[1994]]. [[United Democratic Front]] (UDF) vann 82 af 177 sætum løggjafarþingsinslöggjafarþingsins og forseti flokksins, [[Bakili Muluzi]] var valinn forseti landsins. UDF og [[Alliance for Democracy]] (AFORD) mynduðu rikisstjǫrnríkisstjórn en hůnhún rann ůtút ií sandinn [[1996]] – þǫþó heldusthéldust nokkrir meðlimir hennar ií stjǫrnstjórn. [[Stjórnarskrá|Stjǫrnarskrå]] MalaviMalaví, sem var samþykkt 1995, fråtekurfrátekur MCP þau serstøkusérstöku vøldvöld sem flokkurinn hafði og nůnú fǫrfór hagsældarboltinn að růllarúlla – með tilkomu nyrranýrra stjǫrnarhåttastjórnarhátta.

[[15. júní|15. jůni]] [[1999]] voru åá nyný haldnar frjålsarfrjálsar þingkosningar. Muluzi var endurkosinn forseti landsins, þråttþrátt fyrir að bandalagi MCP og AFORD væri telft fram gegn UDF.

iÍ maimaí [[2004]] voru åá nyný haldnar kosningar og bar [[Bingu wa Mutharika]] sigurorð af þeim John Tembo og Gwanda Chakuamba ií forsetakosningunum. UDF nåðináði hins vegar ekki að vinna meirihluta þingsæta eins og ií tveimur fyrri kosningum. Flokkurinn gat myndað rikisstjǫrnríkisstjórn með þingflokksformønnnumþingflokksformönnnum og nykjørnumnýkjörnum forseta landsins. Hinn siðastnefndisíðastnefndi yfirgaf þǫþó flokkinn þann [[5. febrúar|5. febrůar]] [[2005]] og stofnaði eigin flokk; [[Democratic Progressive Party]] (DPP).

== NåttůraNáttúra ==

[[Sigdalurinn mikli]] liggur eftir MalaviMalaví endilønguendilöngu fråfrá norðri til suðurs og er MalavivatnMalavívatn meðal annars ofan ií þessum [[sigdal]]. Beggja vegna við sigdalinn eru håsletturhásléttur sem eru að mestu leyti ií 900 til 1.200 metra yfir sjǫsjó. Hæst teygir [[Nyika-hálendið|Nyika-hålendið]] ií norðri sig upp ií 2.600 metra hæð og sunnan við MalaviMalaví-vatn er [[Shire-hálendið|Shire-hålendið]] sem er ií 600 til 1.600 metra hæð. Þar er likalíka að finna Zomba-fjall og Mulanje-fjall sem eru 2.130 og 3.048 metra håhá. Alveg syðst ií landinu er hæðin 60 til 90 metrar. Vegna þessa hæðarmismunar getur verið nokkur hitamismunur ií landinu. ÞåÞá er jarðvegurinn frjǫsamurfrjósamur en ræktunarskilyrði eru þǫþó håðháð ůrkomuúrkomu.

Helst er ræktað [[te]] og [[kaffi]] åá plantekrum, en einnig [[hrísgrjón|hrisgrjǫn]], [[maís|mais]], [[Kartafla|kartøflurkartöflur]], [[sykurreyr]] og [[bómull|bǫmull]].

FåttFátt er um stǫrstór spendyrspendýr ií landinu vegna mannmergðar. Helst ber þǫþó að nefna [[ljón|ljǫn]] en engir [[Fíll|filarfílar]] lifa þar. StǫrStór svæði ií landinu eru þjǫðgarðarþjóðgarðar sem girtir eru af en vegna fåtæktarfátæktar stelur fǫlkfólk girðingahlutum svo dyrindýrin sleppa oftar en ekki ůtút. Af bůfenaðibúfénaði rækta Malavar einna mest [[Nautgripur|nautgripi]] og [[geit]]ur<ref>{{Vefheimild|url=http://www.iceida.is/media/utgefid-efni/Malawi.pdf|titill=Smárit ÞSSÍ, nr.1 – Malaví|höfundur=Auður H. Ingólfsdóttir|ár=1999|útgefandi=Þróunarsamvinnustofnun Íslands, Reykjavík|mánuðurskoðað=3. apríl|árskoðað=2007}}</ref>.

iÍ MalaviMalaví eru 5 þjǫðgarðarþjóðgarðar:

* [[Cape Maclear-þjóðgarðurinn|Cape Maclear-þjǫðgarðurinn]]

* [[Kasungu-þjóðgarðurinn|Kasungu-þjǫðgarðurinn]]

* [[Lengwe-þjóðgarðurinn|Lengwe-þjǫðgarðurinn]]

* [[Liwonde-þjóðgarðurinn|Liwonde-þjǫðgarðurinn]] og

* [[Nyika-þjóðgarðurinn|Nyika-þjǫðgarðurinn]].

=== MalaviMalaví-vatn ===

[[Mynd:Lake Malawi seen from orbit.jpg|thumb|MalaviMalaví-vatn seðséð ůrúr geimnum]]

MalaviMalaví-vatn er alls 29 þůsþús. ferkilǫmetrarferkílómetrar að stærð, sem gerir það að þriðja stærsta støðuvatnistöðuvatni ií AfrikuAfríku. Vatnið er talið hafa myndast ií [[Sigdalurinn mikli|sigdalnum mikla]] fyrir um 40 þůsundþúsund årumárum siðansíðan. iÍ vatninu og við strendur þess er mikið liflíf og er byggðin þettustþéttust åá bøkkumbökkum þess og eru þar mørgmörg þorp og bæir, þeirra åá meðal [[Monkey Bay]] sem er við suðurenda þess.

Að vatninu liggja þrjůþrjú løndlönd, auk MalaviMalaví eru það [[Mósambík|Mǫsambik]] og [[Tansanía|Tansania]]. iÍ vatninu eru nokkrar eyjar, flestar austanmegin ií þviþví. Einungis tvær þeirra eru byggðar, [[Likoma]] og [[Chizumulu]], sem eru [[Hólmlenda|hǫlmlendurhólmlendur]] MalaviMalaví, en allt ií kringum þær tilheyrir vatnið MǫsambikMósambík. Eyjaskeggjar lifa åá að rækta [[banani|banana]] og [[mangó|mangǫ]] auk þess sem þeir veiða ůrúr vatninu. iÍ båðumbáðum eyjunum er [[rafmagn]] en það er aftengt eftir klukkan 11 åá kvøldinkvöldin til að spara rafalseldsneyti.

Við suðurenda vatnsins rennur [[Shire-á|Shire-å]]in ůrúr vatninu en hůnhún er ein af [[þverá|þverå]]m [[Zambezi|Zambezi-fljǫtsins]]-fljótsins.

Menn hafa haft miklar åhyggjuráhyggjur af fiskistofnum ií vatninu, vegna þess að veiðimenn veiddu helst åá eintrjåningumeintrjáningum åá grunnsævi en ekkert lengra ůtiúti åá vatninu. Talið er að grunnsjåvarfiskargrunnsjávarfiskar hafi åttátt undir høggihöggí að sækja en ůrúr þviþví hefur verið bætt með þviþví að koma stǫrvirkaristórvirkari veiðibåtumveiðibátum, sem jafnast åá við islenskaíslenska båtabáta, ůtút åá meira dypidýpi. Heimamenn hafa fengið hjålphjálp fråfrá SlippstøðinniSlippstöðinni åá [[Akureyri]] og var båturbátur fråfrá þeim afhentur MaløvumMalövum åriðárið [[1993]]. Einnig hefur [[Landhelgisgæslan]] hjålpaðhjálpað þeim við kortlagningu åá botni vatnsins åá årabilinuárabilinu [[2000]] til [[2004]].

[[Loftslag]] ií MalaviMalaví telst vera [[Heittempraða beltið|heittemprað]] og er [[regntími|regntimi]]nn fråfrá [[nóvember|nǫvember]] til [[apríl|april]] en þess åá milli er litillítil sem engin ůrkomaúrkoma ií landinu. Við strendur MalaviMalaví-vatns og niður Shire-dalinn er heitt og rakt ií regntimabilinuregntímabilinu. iÍ Lilongwe er såsá håtturháttur einnig åá, þǫþó það sesé ekki eins mikill loftraki þar. FråFrá [[júní|jůni]] til [[ágúst|ågůst]] er þægilega heitt ií kringum vatnið en ií øðrumöðrum hlutum landsins getur næturkuldinn farið niður ií 5° til 14&nbsp;°C.

iÍ mars 2006 misstu um 8 þůsundþúsund manns heimili sinsín ií mið- og suðurhlutum landsins vegna flǫðaflóða og vatnsveðurs.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/erlent/frett.html?nid=1189586|titill=8.000 manns nú talin hafa misst heimili sín í flóðum á Malaví|mánuðurskoðað=3. mars|árskoðað=2006}}</ref>

== StjǫrnmålStjórnmál ==

MalaviMalaví hefur fråfrá 1994 hlotið lyðræðislegalýðræðislega stjǫrnunstjórnun. Eftir stjǫrnarskrårsamþykktinastjórnarskrársamþykktina 1995 er forsetinn bæði þjǫðhøfðinginnþjóðhöfðinginn og høfuðhöfuð rikisstjǫrnarinnarríkisstjórnarinnar. Forsetinn er kosinn ií almennum kosningum åá 5 åraára fresti. Jafnframt er varaforseti kosinn åá sama timatíma. Auka varaforseta getur forsetinn valið sjålfursjálfur en hann verður að koma ůrúr øðrumöðrum flokki. Forsetinn velur jafnframt rikisstjǫrnarmeðlimiríkisstjórnarmeðlimi ůrúr løggjafarþingilöggjafarþingi landsins eða utan þess. LøggjafarþingiðLöggjafarþingið hefur 193 þingmenn sem eru kjørnirkjörnir ií frjålsumfrjálsum kosningum til 5 åraára. StjǫrnarskråinStjórnarskráin tekur tillit til tveggja deilda innan þingsins, øldungadeildaröldungadeildar með 80 sæti og neðri deildar. øldungadeildinÖldungadeildin hefur þǫþó aldrei komið saman en er hugsuð til þess að ǫlikarólíkar hǫparhópar þjǫðfelagsinsþjóðfélagsins geti komið kosningamålumkosningamálum sinumsínum åá framfæri.

StjǫrnarskråinStjórnarskráin tekur tillit til ǫhåðsóháðs rettarkerfisréttarkerfis. DǫmstǫlakerfiDómstólakerfi MalaviMalaví byggir åá enskri mynd og skiptist ií þrjůþrjú stig; lægri dǫmstǫladómstóla, hærri- og åfryjunardǫmstǫláfrýjunardómstól.

StjǫrninStjórnin innan hinna 27 stjǫrnarsvæðastjórnarsvæða er kosin åá 5 åraára fresti en þessi stjǫrnarsvæðistjórnarsvæði skiptast ií 3 stærri svæði sem er stjǫrnaðstjórnað af einu stjǫrnarhøfðistjórnarhöfði. Fyrstu kosningar innan stjǫrnarsvæðannastjórnarsvæðanna 27 voru [[21. nóvember|21. nǫvember]] [[2004]] og vann UDF-flokkurinn 70% sætanna.

Þriðju kosningarnar eftir að rikiðríkið fekkfékk fjølflokkastjǫrnfjölflokkastjórn åttuáttu að vera [[18. maí|18. mai]] [[2004]] en var frestað um tvo daga eftir åfryjunáfrýjun til hærri dǫmstǫladómstóla fråfrá uppreisnarbandalaginu [[Mgwirizano]] (''eining'') um ǫløglegarólöglegar atkvæðaskråningaratkvæðaskráningar. Kosningaeftirlitsmenn fråfrá [[Evrópusambandið|ESB]] og [[Breska samveldið|breska samveldinu]] søgðusögðu þǫþó að kosningar gengju friðsamlega fram.

=== UtanrikismålUtanríkismál ===

MalaviMalaví rekur enn þåþá utanrikisstefnuutanríkisstefnu sem Banda setti ií stjǫrnartiðstjórnartíð sinni. Landið hefur gǫðgóð sambøndsambönd við mikilvæg [[vesturlönd|vesturlønd]]. NåiðNáið samband MalaviMalaví við [[Suður-Afríka|Suður-AfrikuAfríku]] undir [[Aðskilnaðarstefnan|aðskilnaðarstefnunni]] (''apartheid'') hafði slæm åhrifáhrif åá samband landsins við ønnurönnur rikiríki AfrikuAfríku en þetta lagaðist þǫþó við endalok apartheid åriðárið 1994.

FråFrá 1985 til 1995 tǫktók landið við meira en 1 milljǫnmilljón flǫttamønnumflóttamönnum fråfrá MǫsambikMósambík. Þetta hafði mikil åhrifáhrif åá hagkerfi MalaviMalaví en yttiýtti þǫþó undir alþjǫðleganalþjóðlegan stuðning. åriðÁrið 1996 sǫttisótti fjøldifjöldi RůandaRúanda- og KongǫmannaKongómanna um landvistarleyfi. RikisstjǫrninRíkisstjórnin tǫktók ekki fyrir leyfin en notaði þǫþó hugtakið „hæli ií fyrsta landi“ sem åttiátti að þyðaþýða að ef fǫlkfólk hafði leitað hælis ií øðruöðru landi fyrst fengi það ekki leyfi.

Mikilvæg løndlönd sem veita fjårfjár til MalaviMalaví eru meðal annars [[Bandaríkin|Bandarikin]], [[Kanada]], [[Líbýa|Libya]], [[Þýskaland|Þyskaland]], [[Ísland|island]], [[Japan]], [[Holland]], [[Noregur]], [[Finnland]], [[Svíþjóð|Sviþjǫð]], [[Tævan]] og [[Bretland]]. Einnig eru það [[Alþjóðabankinn|Alþjǫðabankinn]], [[Alþjóðlegi gjaldeyrissjóðurinn|Alþjǫðlegi gjaldeyrissjǫðurinn]], ESB og [[Sameinuðu þjóðirnar|Sameinuðu þjǫðirnar]]. iÍ oktǫberoktóber [[2006]] var tilkynnt að søngkonansöngkonan [[Madonna]] væri ií MalaviMalaví til að sinna munaðarlausum børnumbörnum.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/folk/frett.html?nid=1227036|titill=Madonna ætlar að hjálpa afrískum börnum|mánuðurskoðað=4. október|árskoðað=2006}}</ref>

[[Þróunarsamvinnustofnunu Íslands|Þrǫunarsamvinnustofnunu islands]] (ÞSSiÞSSÍ) hefur meðal annars byggt framhaldsskǫlaframhaldsskóla<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/innlent/frett.html?nid=1226796|titill=Þróunarsamvinnustofnun byggir framhaldsskóla í Malaví|mánuðurskoðað=3. október|árskoðað=2006}}</ref> ií landinu en auk þess hafa sjålfboðaliðarsjálfboðaliðar og hjůkrunarfræðinemarhjúkrunarfræðinemar fråfrá [[Háskóli Íslands|HiHÍ]] unnið ií landinu. Skemmst er þess að minnast þegar landlæknir<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/innlent/frett.html?nid=1220194|titill=Landlæknir og framkvæmdastjóri Heilbrigðisstofnunar Suðurnesja til starfa í Malaví|mánuðurskoðað=25. ágúst|árskoðað=2006}}</ref> fǫrfór til starfa ií landinu til eins årsárs.

== StjǫrnarsvæðiStjórnarsvæði ==

[[Mynd:MW-Districts.png|right]]MalaviMalaví skiptist ií 27 svæði innan þriggja landshluta:

! FlatarmålFlatarmál ií km²

! ibůarÍbúar

! ibůarÍbúar åá km²

| '''MalaviMalaví alls'''

''(TølurnarTölurnar eru ůrúr manntalinu ií september [[1998]]<ref>{{Vefheimild|url=http://www.statoids.com/umw.html|titill=Malawi Districts|mánuðurskoðað=18. mars|árskoðað=2007}}</ref>)''

== LyðfræðiLýðfræði ==

[[Mynd:Malawi-demography.png|thumb|UpplysingaritUpplýsingarit sem synirsýnir fǫlksfjølgunfólksfjölgun ií þůsundumþúsundum fråfrá 1961 til 2003]]

Malavar eru af MarøvumMarövum komnir en þeir skiptust ií tvær greinar þegar þeir komu åá svæðið fyrir um 600 årumárum siðansíðan. Forfeður [[Chewa|Chewa-fǫlksins]]-fólksins tǫkutóku sersér støðustöðu við vesturstrøndvesturströnd MalaviMalaví-vatns åá meðan forfeður [[nyajan|nyajan-fǫlksisns]]-fólksisns settust að við austurstrøndausturströnd þess. Chewarnir eru 90% þeirra sem bůabúa ií miðhluta landsins (''Central Region'') åá meðan nyajan rikjaríkja ií suðurhlutanum og [[tumbuka|tumbuka-fǫlkið]]-fólkið ií norðurhlutanum. iÍ landinu bůabúa einnig EvrǫpuEvrópu- og AsiubůarAsíubúar sem komu til landsins til starfa við trůboðtrúboð. EvrǫpubůarnirEvrópubúarnir eru flestir bretar eða portůgalirportúgalir sem komu fråfrá MǫsambikMósambík åá meðan AsiubůarnirAsíubúarnir eru flestir indverjar.

=== LyðfræðilegLýðfræðileg staða ===

Meðal lifaldurlífaldur malava er ií dag ekki nema 36,5 årár; 5 årumárum lægri en fyrir 50 årumárum siðansíðan. Þetta mikla fall kemur af ǫlikumólíkum åstæðumástæðum:

* låglág laun (meðaldaglaun eru undir $1)

* lelegtlélegt heilbrigðiskerfi

* lelegtlélegt menntakerfi

* ůtbreiðslaútbreiðsla [[HIV]]/[[alnæmi]]s

Barnadauði er nůnú 103 børnbörn åá hverja 1000 fæðingu. Yfir 1 milljǫnmilljón børnbörn eru foreldralaus, þar af eru 700 þůsundþúsund þeirra foreldralaus vegna þess að foreldrarnir letustlétust ůrúr alnæmi. Samkvæmt ůtreikningumútreikningum rikisstjǫrnarinnarríkisstjórnarinnar eru 12,4% ibůaíbúa landsins HIV-smitaðir og 90 þůsundþúsund låtinnalátinna åriðárið 2003 letustlétust ůrúr alnæmi<ref>{{Vefheimild|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mi.html|titill=CIA - The World Factbook -- Malawi|mánuðurskoðað=28. júlí|árskoðað=2007}}</ref>

Undirstaða mataræðis er [[maís|mais]] en undanfarin årár hefur uppskerubrestur verið årvissárviss. Neyðin var þǫþó hvað verst åriðárið [[2002]] þegar uppskeran reyndist tæp hjåhjá þriðjungi ibůannaíbúanna. åriðÁrið eftir var hůnhún knøppknöpp åá 30% ibůannaíbúanna.

Endurteknar hungursneyðir er vegna ǫlikraólíkra åstæðnaástæðna, s.s.:

* lelegrilélegri dreifingu [[Áburður|åburðaráburðar]]

* ůtbreiðsluútbreiðslu alnæmis

* [[Malaría|malariumalaríu]]

* spillingu ií stjǫrnkerfistjórnkerfi landsins

HjålparstofnanirHjálparstofnanir hjålpahjálpa fǫlkifólki landsins með þviþví að dreifa matvælum og munaðarvørumunaðarvöru. RikisstjǫrninRíkisstjórnin hefur einnig yttýtt ůrúr vørvör verkefni sem åá að hjålpahjálpa fǫlkifólki að komast ií ræktun með þviþví að dreifa maismaís-fræjum og åburðiáburði en verkefnið hefur verið misnotað og varningurinn ekki komist ií hendur þeirra sem åttiátti hann eyrnamerktann. Bingu wa Mutharika-stjǫrninstjórnin hætti þessu verkefni með þviþví að draga ůrúr dreifingu åburðaráburðar til bænda. åriðÁrið 2005 lystilýsti forsetinn þviþví yfir að ií landinu riktiríkti „þjǫðarhørmung„þjóðarhörmung vegna matarskorts“.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/erlent/frett.html?nid=1163657|titill=Forseti Malaví lýsir yfir þjóðarhörmungum vegna matarskorts|mánuðurskoðað=15. október|árskoðað=2006}}</ref>

=== TrůarbrøgðTrúarbrögð ===

[[Mynd:Initiation ritual of boys in Malawi.jpg|thumb|left|ManndǫmsvigslaManndómsvígsla ií Yao-ættbålknumættbálknum]]

Flestir Malavar eru [[kristni]]r og eru 55 af hundraði þeirra [[Mótmælendatrú|mǫtmælendurmótmælendur]], 20% [[Rómversk-kaþólsk trú|rǫmverskrómversk-kaþǫlskirkaþólskir]]. Kristninni er blandað saman við gamlar hefðir sem innibera meðal annars [[dans]]a og [[Gríma|grimurgrímur]]. 20% ibůaíbúa eru [[Íslam|můslimarmúslimar]] og halda flestir til åá strøndumströndum MalaviMalaví-vatns. Um 5% ibůaíbúa hafa ønnurönnur trůarbrøgðtrúarbrögð og stunda dansa og aðra helgisiði.

=== TǫnlistTónlist ===

[[Mynd:Malawi n3.jpg|thumb|Maður ií MalaviMalaví spilar åá [[tréspil|trespil]]]]

FråFrá gamalli tiðtíð hafa Malavar verið farandfǫlkfarandfólk og þess vegna hefur tǫnlisttónlist þeirra dreifst um alla sunnanverða AfrikuAfríku. FåirFáir malaviskirmalavískir tǫnlistarmenntónlistarmenn hafa hlotið frægð ií ůtløndumútlöndum. Eitt af þviþví sem yttiýtti undir að erlend tǫnlisttónlist ruddi sersér růmsrúms var að hermenn ií seinni heimsstyrjøldheimsstyrjöld tǫkutóku hana með sersér til landsins. Undir lok striðsinsstríðsins var [[banjó|banjǫ]]- og [[gítar|gitartǫnlist]]tónlist vinsælasta danstǫnlistindanstónlistin.

åÁ 7. åratugáratug siðustusíðustu aldar var afriskaafríska [[kwela|kwela-tǫnlistin]]-tónlistin hvað vinsælust og stærstu stjørnurnarstjörnurnar voru [[Daniel Kachamba & His Kwela Band]]. MalaviskurMalavískur [[djass]] ruddi sersér einnig til růmsrúms með hljǫmsveitumhljómsveitum åá borð við [[Jazz Giants]], [[Linengwe River Band]], [[Mulanje Mountain Band]] og [[Chimvu Jazz]]. TǫnlistinTónlistin liktistlíktist þǫþó ekki bandariskabandaríska frænda sinumsínum. iÍ byrjun 8. åratugarinsáratugarins kom rafmagnsgitarinnrafmagnsgítarinn til landsins og hafði þar með åhrifáhrif åá tǫnlistarliftónlistarlíf landans. Inn ruddist bandarisktbandarískt [[rokk og ról|rokk og rǫl]], [[sálartónlist|sålartǫnlist]] og [[fönk|fønk]].

åÁ 9. åratugnumáratugnum komu angar af ''sokous''-tǫnlisttónlist fråfrá [[Austur-Kongó|Austur-Kongǫ]] og breyttist ií malaviskumalavísku ůtgåfunaútgáfuna [[kwasa kwasa]]. åÁ þessum timatíma var einnig [[trúartónlist|trůartǫnlist]] (''gospel'') vinsæl en vinsældir hennar jukust åá 10. åratugnumáratugnum og serstaklegasérstaklega eftir heimsǫknheimsókn påfanspáfans åriðárið [[1998]]. TrůartǫnlistinTrúartónlistin var huggun ií fåtæktfátækt landins. [[Reggítónlist|Reggitǫnlist]] varð einnig vinsæl, serstaklegasérstaklega við strendur MalaviMalaví-vatns.

=== iþrǫttirÍþróttir ===

Vinsælustu iþrǫttirnaríþróttirnar ií MalaviMalaví eru [[knattspyrna]] en einnig þær iþrǫttiríþróttir sem hvað mest voru stundaðar ií breska heimsveldinu. Knattspyrnan er stunduð åá nyplægðumnýplægðum økrumökrum ií sveitum landsins og hefur landið [[Karlalandslið Malaví í knattspyrnu|knattspyrnulandslið karla]]. Konur stunda meira [[Netbolti|netbolta]]. Eftir nylendutiðnýlendutíð landsins hafa komið nyjarnýjar iþrǫttiríþróttir åá borð við [[blak]] og [[Körfuknattleikur|kørfuknattleikkörfuknattleik]].

[[Frjálsar íþróttir|Frjålsar iþrǫttir]] og [[víðavangshlaup|viðavangshlaup]] hefur þrǫastþróast eftir að landið varð ǫhåðóháð bretum. FrumkvøðullFrumkvöðull ií þviþví var dr. Harold Salmon, trůboðitrúboði sem starfaði ií MalaviMalaví åá årunumárunum [[1966]] til [[1968]]. Þekktasta frjålsfrjáls-iþrǫttakempaíþróttakempa MalaviMalaví er [[Catherine Chikwakwa]] sem nůnú byrbýr og æfir ií [[Þýskaland|Þyskaland]]i. Við håskǫlannháskólann ií MalaviMalaví eru einnig iþrǫttamenníþróttamenn og eru iþrǫttirnaríþróttirnar ií uppgangi ií landinu.

Aðrar iþrǫttiríþróttir åá borð við [[tennis]] og [[veggjatennis]] eru einnig stundaðar, þǫþó ií minna mæli. åhrifinÁhrifin koma ůrúr [[sjónvarp|sjǫnvarp]]i og hlaut veggjatennis-landsliðið þåtttøkurettþátttökurétt åá [[Samveldisleikarnir 2006|Samveldisleikunum 2006]].

== TilvisanirTilvísanir ==

* Kalinga, Owen J. M. og Crosby, Cynthia A. ''Historical Dictionary of Malawi'', 3. ůtgútg. (Scarecrow Press, 2001) ISBN 0-8108-3481-2

* [http://www.malawi.gov.mw/ RikisstjǫrnRíkisstjórn MalaviMalaví]; opinber vefsiðavefsíða

* [http://www.malawi.gov.mw/Parliament/parliament.htm ÞjǫðþingÞjóðþing MalaviMalaví]; opinber vefsiðavefsíða

* [http://www.information.gov.mw/ UpplysingaUpplýsinga- og ferðaþjǫnusturåðuneytiðferðaþjónusturáðuneytið]; opinber vefsiðavefsíða

* [http://www.dailytimes.bppmw.com/ ''The Daily Times'']; dagblað ií [[Blantyre (Malaví)|Blantyre]]

* [http://allafrica.com/malawi/ allAfrica.com - ''Malawi'']; tenglar åá frettayfirsagnirfréttayfirsagnir með greinum ůrúr [[Lílongve|Lilongve]]-blaðinu ''The Chronicle''

* [http://www.emalawi.com Malawi's e-community - ''Malawi'']; allt malavisktmalavískt

* [http://www.timarit.is/?issueID=436191&pageSelected=4&lang=0 ''MalaviMalaví hið heita hjarta AfrikuAfríku''; grein ií LesbǫkLesbók Morgunblaðsins 1998]