„Malaví“: Munur á milli breytinga

'''MalavíMalavi''' er [[landlukt]] [[land]] íi suð-austurhluta [[Afríka|AfríkuAfriku]] sem liggur áå milli [[Mósambík|Mǫsambik]], [[Sambía|SambíuSambiu]] og [[Tansanía|TansaníuTansaniu]]. Helsta einkenni MalavíMalavi er [[Malaví-vatn|Malavi-vatn]] sem þekur tæplega 1/5 hluta landsins, en samtals er [[flatarmál|flatarmål]] MalavíMalavi 120 þúsþůs. ferkílómetrarferkilǫmetrar.

MalavíMalavi er eitt af þéttbýlustuþettbylustu löndumløndum íi AfríkuAfriku og búabůa þar alls 11 milljónirmilljǫnir manna. FólkiðFǫlkið lifir helst áå [[landbúnaður|landbúnaðilandbůnaði]] og fiskveiðum íi MalavíMalavi-vatni. Mikil fátæktfåtækt ríkirrikir íi landinu en ríkaririkari löndlønd keppast við að hjálpahjålpa MalavíbúumMalavibůum með þvíþvi að kenna þeim arðbærari vinnubrögðvinnubrøgð íi landbúnaðilandbůnaði og fiskveiðum, ásamtåsamt fullorðinsfræðslu.</onlyinclude>

Mannvistarleifar sem fundist hafa íi MalavíMalavi eru taldar vera fráfrå að minnsta kosti 8.000 f. Kr. en þær sýnasyna að ættbálkarnirættbålkarnir líktustliktust nokkuð þvíþvi fólkifǫlki sem býrbyr áå [[Sómalíu-skagi|SómalíuSǫmaliu-skaga]] áå okkar dögumdøgum. Einnig hafa fundist mannvistarleifar og [[hellaristur]] fráfrå þvíþvi um 1.500 f. Kr. og sýnasyna að fólkiðfǫlkið var [[Búskmenn|Bůskmenn]], þóþǫ ekki sömusømu tegundar og er að finna íi [[Ástralía|Ástralíuåstraliu]].

Áå 15. öldøld var Maravi-veldið stofnað við suðvesturströndsuðvesturstrønd MalavíMalavi-vatns en það var Amaravi (seinna þekkt sem Chewa-fólkiðfǫlkið) sem flúðiflůði fráfrå þvíþvi svæði sem núnů er [[Vestur-Kongó|Vestur-Kongǫ]]. Maravi-veldi stækkaði og náðinåði yfir bæði [[Mósambík|Mǫsambik]] og [[Sambía|SambíuSambiu]] en leið loks undir lok áå 18. öldøld vegna þess að [[þrælasala]] og [[óeirðir|ǫeirðir]] innan stjórnarinnarstjǫrnarinnar veiktu veldið.

Orðið Maravi er talið þýðaþyða ''ljósgeislarljǫsgeislar'', en þjóðinþjǫðin vann mikið með járnjårn og lýstulystu járnbræðsluofnarnirjårnbræðsluofnarnir upp næturhimininn — af þvíþvi er nafnið dregið. Við ströndinastrøndina þar sem núnů er SambíaSambia verslaði Maravi-fólkiðfǫlkið við evrópskevrǫpsk skip, sérstaklegaserstaklega [[Portúgal|portúgölskportůgølsk]] en einnig við [[Arabi|araba]]. Helst seldu Maravar járnjårn, [[fílabein|filabein]] og [[Þræll|þræla]], en þeir ræktuðu einnig [[hirsi]] (milet-korn) og [[Kartafla|kartöflurkartøflur]].

PortúgalarPortůgalar juku verslun sínasina áå 16. öldøld og komu núnů íi hafnarborgina ''Tete''. Þeir komu með [[maís|mais]] til landsins, svo mataræði Marava breyttist. Maravar seldu PortúgölumPortůgølum þræla sem sendir voru til [[plantekra]] íi MósambíkMǫsambik og [[Brasilía|BrasilíuBrasiliu]].

Angoni-þjóðflokkurinnþjǫðflokkurinn réðstreðst inn íi Maravi-veldið en hann var áå flóttaflǫtta undan Zulu-ættbálkinumættbålkinum, undir stjórnstjǫrn [[Shaka]]. Einnig flutti Yao-þjóðflokkurinnþjǫðflokkurinn sig inn áå svæðið til að forðast Makua-ættbálkinnættbålkinn sem var að sölsasølsa undir sig norður-MósambíkMǫsambik. Yao skiptum um trútrů eftir að hafa kynnst arabískuarabisku verslunarmönnunumverslunarmønnunum og tókutǫku upp [[íslam|islam]] áriðårið [[1870]], með tilheyrandi höfðingjumhøfðingjum og [[Moska|moskum]]. FráFrå bænum [[Nkhotakota]], sem er við vesturströndvesturstrønd MalavíMalavi-vatns, fluttu Arabarnir áå milli 5 og 20 þúsundþůsund þræla árår hvert fráfrå [[1840]].

Milli Yao og Angoni þjóðflokkannaþjǫðflokkanna ríktirikti stanslaust stríðstrið, en hvorugri fylkingunni tóksttǫkst að nánå völdumvøldum yfir svæðinu. MarövumMarøvum fækkaði og veldið þurrkaðist loks útůt, eftir að hafa háðhåð baráttubaråttu við þessar tvær ólíkuǫliku fylkingar.

=== Bresk nýlendanylenda ===

[[Skotland|Skotinn]] [[David Livingstone]] steig fæti íi MalavíMalavi áriðårið [[1859]] og settist að við MalavíMalavi-vatn. Hann létlet byggja [[Öldungakirkja|öldungakirkjurøldungakirkjur]] og stuðlaði að trúboðitrůboði. Eitt af markmiðum kirkjunnar manna var að stöðvastøðva þrælasölunaþrælasøluna við [[Persaflói|PersaflóaPersaflǫa]] en húnhůn tíðkaðisttiðkaðist allt fram áå lok 19. aldar. Áriðårið [[1878]] stofnuðu skoskir verslunarmenn, flestir fráfrå [[Glasgow]], verslunarbandalagið [[African Lakes Company]] sem áttiåtti að útvegaůtvega trúboðunumtrůboðunum vistir og þjónustuþjǫnustu.

Bretar gerðu MalavíMalavi að [[verndarsvæði]] sínusinu áriðårið [[1891]] og nýlendunanylenduna [[Nýasaland|Nyasaland]] (''Nyasa'' þýðirþyðir [[stöðuvatn|støðuvatn]] áå [[Yao-mál|Yao-mål]]i) stofnuðu þeir áriðårið [[1907]]. Þetta var þvíþvi mjögmjøg síðbúinsiðbůin nýlendanylenda. Bretarnir hélduheldu völdunumvøldunum áå fyrri helmingi aldarinnar þráttþrått fyrir uppreisnir Malava. ÞóÞǫ stækkaði sáså hópurhǫpur íbúannaibůanna sem höfðuhøfðu menntað sig íi BandaríkjunumBandarikjunum og EvrópuEvrǫpu. Þessi hópurhǫpur sameinaðist og stofanði [[Nyasaland African Congress]] (NAC) áriðårið [[1944]].

[[1953]] gengu NýasalandNyasaland, [[Norður-Ródesía|Norður-RódesíuRǫdesiu]] (núnů SambíaSambia) og [[Suður-Ródesía|Suður-RódesíuRǫdesiu]] (núnů [[Simbabve]]) íi ríkjasambandrikjasamband ([[Sambandsríki Ródesíu og Nýasalands|Sambandsriki Rǫdesiu og Nyasalands]]) vegna ákvörðunaråkvørðunar Breta.

=== SjálfstæðisbaráttanSjålfstæðisbaråttan ===

Áriðårið [[1958]] kom [[Hastings Kamuzu Banda|Dr. Hastings Kamuzu Banda]] tilbaka til heimalands sínssins eftir að hafa verið við námnåm íi [[Bretland]]i og við störfstørf íi [[Bandaríkin|BandaríkjumBandarikjum Norður-AmeríkuAmeriku]]. Strax við komuna áå flugvöllinnflugvøllinn eignaðist hann marga áhangenduråhangendur sem sáusåu ekki sólinasǫlina fyrir honum og hélduheldu fram að hann væri frelsari landsins. Banda var einkum laginn við stjórnstörfstjǫrnstørf og komst til valda sem forseti Nyasaland African Congress, sem áttiåtti eftir að verða flokkur hans til dánardagsdånardags. Nafnið breyttist fljótlegafljǫtlega íi [[Malawi Congress Party]] (MCP). Banda var handtekinn [[1959]] fyrir stjórnmálaskoðanirstjǫrnmålaskoðanir og uppsteyti og var færður íi fangelsi, en var látinnlåtinn laus áriðårið eftir til að geta verið við fund íi [[London]] um sjálfstæðisjålfstæði MalavíMalavi.

MCP vann stórsigurstǫrsigur íi kosningum um nýttnytt löggjafarþingløggjafarþing áriðårið [[1961]]. Hastings Banda settist íi stólstǫl forsætisráðherraforsætisråðherra [[1. febrúar|1. febrůar]] [[1963]] og sambandsríkiðsambandsrikið leið undir lok [[31. desember]] sama árår.

MalavíMalavi varð sjálfstættsjålfstætt land íi [[Breska samveldið|breska samveldinu]] [[6. júlí|6. jůli]] [[1964]] og [[lýðveldi|lyðveldi]] tveimur árumårum seinna. Banda settist núnů íi stólstǫl forseta og jafnframt var þvíþvi lýstlyst yfir að einungis einn flokkur stýrðistyrði landinu.

Áriðårið [[1970]] lýstilysti MCP þvíþvi yfir að Banda yrði forseti landsins til dauðadags og landið sjálftsjålft gerði hið sama áriðårið eftir. RíktiRikti hann síðansiðan íi þrjáþrjå áratugiåratugi, eða til ársinsårsins [[1997]].

=== Ólíkarǫlikar fylkingar stjórnastjǫrna ===

Auknar óeirðirǫeirðir og þrýstingurþrystingur fráfrå malavískummalaviskum kirkjum og öðrumøðrum þjóðumþjǫðum varð til að þess að áriðårið [[1993]] var haldin [[þjóðaratkvæðagreiðsla|þjǫðaratkvæðagreiðsla]] um hvort ríkistjórninrikistjǫrnin ætti að vera samsett úrůr einum flokki eða fleirum og féllufellu úrslitůrslit áå þann veg að fólkiðfǫlkið vildi sjásjå fleiri flokka við stjórnartaumanastjǫrnartaumana. FrjálsarFrjålsar kosningar voru haldnar [[17. maí|17. mai]] [[1994]]. [[United Democratic Front]] (UDF) vann 82 af 177 sætum löggjafarþingsinsløggjafarþingsins og forseti flokksins, [[Bakili Muluzi]] var valinn forseti landsins. UDF og [[Alliance for Democracy]] (AFORD) mynduðu ríkisstjórnrikisstjǫrn en húnhůn rann útůt íi sandinn [[1996]] – þóþǫ héldustheldust nokkrir meðlimir hennar íi stjórnstjǫrn. [[Stjórnarskrá|Stjǫrnarskrå]] MalavíMalavi, sem var samþykkt 1995, frátekurfråtekur MCP þau sérstökuserstøku völdvøld sem flokkurinn hafði og núnů fórfǫr hagsældarboltinn að rúllarůlla – með tilkomu nýrranyrra stjórnarháttastjǫrnarhåtta.

[[15. júní|15. jůni]] [[1999]] voru áå nýny haldnar frjálsarfrjålsar þingkosningar. Muluzi var endurkosinn forseti landsins, þráttþrått fyrir að bandalagi MCP og AFORD væri telft fram gegn UDF.

Íi maímai [[2004]] voru áå nýny haldnar kosningar og bar [[Bingu wa Mutharika]] sigurorð af þeim John Tembo og Gwanda Chakuamba íi forsetakosningunum. UDF náðinåði hins vegar ekki að vinna meirihluta þingsæta eins og íi tveimur fyrri kosningum. Flokkurinn gat myndað ríkisstjórnrikisstjǫrn með þingflokksformönnnumþingflokksformønnnum og nýkjörnumnykjørnum forseta landsins. Hinn síðastnefndisiðastnefndi yfirgaf þóþǫ flokkinn þann [[5. febrúar|5. febrůar]] [[2005]] og stofnaði eigin flokk; [[Democratic Progressive Party]] (DPP).

== NáttúraNåttůra ==

[[Sigdalurinn mikli]] liggur eftir MalavíMalavi endilönguendiløngu fráfrå norðri til suðurs og er MalavívatnMalavivatn meðal annars ofan íi þessum [[sigdal]]. Beggja vegna við sigdalinn eru háslétturhåslettur sem eru að mestu leyti íi 900 til 1.200 metra yfir sjósjǫ. Hæst teygir [[Nyika-hálendið|Nyika-hålendið]] íi norðri sig upp íi 2.600 metra hæð og sunnan við MalavíMalavi-vatn er [[Shire-hálendið|Shire-hålendið]] sem er íi 600 til 1.600 metra hæð. Þar er líkalika að finna Zomba-fjall og Mulanje-fjall sem eru 2.130 og 3.048 metra háhå. Alveg syðst íi landinu er hæðin 60 til 90 metrar. Vegna þessa hæðarmismunar getur verið nokkur hitamismunur íi landinu. ÞáÞå er jarðvegurinn frjósamurfrjǫsamur en ræktunarskilyrði eru þóþǫ háðhåð úrkomuůrkomu.

Helst er ræktað [[te]] og [[kaffi]] áå plantekrum, en einnig [[hrísgrjón|hrisgrjǫn]], [[maís|mais]], [[Kartafla|kartöflurkartøflur]], [[sykurreyr]] og [[bómull|bǫmull]].

FáttFått er um stórstǫr spendýrspendyr íi landinu vegna mannmergðar. Helst ber þóþǫ að nefna [[ljón|ljǫn]] en engir [[Fíll|fílarfilar]] lifa þar. StórStǫr svæði íi landinu eru þjóðgarðarþjǫðgarðar sem girtir eru af en vegna fátæktarfåtæktar stelur fólkfǫlk girðingahlutum svo dýrindyrin sleppa oftar en ekki útůt. Af búfénaðibůfenaði rækta Malavar einna mest [[Nautgripur|nautgripi]] og [[geit]]ur<ref>{{Vefheimild|url=http://www.iceida.is/media/utgefid-efni/Malawi.pdf|titill=Smárit ÞSSÍ, nr.1 – Malaví|höfundur=Auður H. Ingólfsdóttir|ár=1999|útgefandi=Þróunarsamvinnustofnun Íslands, Reykjavík|mánuðurskoðað=3. apríl|árskoðað=2007}}</ref>.

Íi MalavíMalavi eru 5 þjóðgarðarþjǫðgarðar:

* [[Cape Maclear-þjóðgarðurinn|Cape Maclear-þjǫðgarðurinn]]

* [[Kasungu-þjóðgarðurinn|Kasungu-þjǫðgarðurinn]]

* [[Lengwe-þjóðgarðurinn|Lengwe-þjǫðgarðurinn]]

* [[Liwonde-þjóðgarðurinn|Liwonde-þjǫðgarðurinn]] og

* [[Nyika-þjóðgarðurinn|Nyika-þjǫðgarðurinn]].

=== MalavíMalavi-vatn ===

[[Mynd:Lake Malawi seen from orbit.jpg|thumb|MalavíMalavi-vatn séðseð úrůr geimnum]]

MalavíMalavi-vatn er alls 29 þúsþůs. ferkílómetrarferkilǫmetrar að stærð, sem gerir það að þriðja stærsta stöðuvatnistøðuvatni íi AfríkuAfriku. Vatnið er talið hafa myndast íi [[Sigdalurinn mikli|sigdalnum mikla]] fyrir um 40 þúsundþůsund árumårum síðansiðan. Íi vatninu og við strendur þess er mikið líflif og er byggðin þéttustþettust áå bökkumbøkkum þess og eru þar mörgmørg þorp og bæir, þeirra áå meðal [[Monkey Bay]] sem er við suðurenda þess.

Að vatninu liggja þrjúþrjů löndlønd, auk MalavíMalavi eru það [[Mósambík|Mǫsambik]] og [[Tansanía|Tansania]]. Íi vatninu eru nokkrar eyjar, flestar austanmegin íi þvíþvi. Einungis tvær þeirra eru byggðar, [[Likoma]] og [[Chizumulu]], sem eru [[Hólmlenda|hólmlendurhǫlmlendur]] MalavíMalavi, en allt íi kringum þær tilheyrir vatnið MósambíkMǫsambik. Eyjaskeggjar lifa áå að rækta [[banani|banana]] og [[mangó|mangǫ]] auk þess sem þeir veiða úrůr vatninu. Íi báðumbåðum eyjunum er [[rafmagn]] en það er aftengt eftir klukkan 11 áå kvöldinkvøldin til að spara rafalseldsneyti.

Við suðurenda vatnsins rennur [[Shire-á|Shire-å]]in úrůr vatninu en húnhůn er ein af [[þverá|þverå]]m [[Zambezi|Zambezi-fljǫtsins]]-fljótsins.

Menn hafa haft miklar áhyggjuråhyggjur af fiskistofnum íi vatninu, vegna þess að veiðimenn veiddu helst áå eintrjáningumeintrjåningum áå grunnsævi en ekkert lengra útiůti áå vatninu. Talið er að grunnsjávarfiskargrunnsjåvarfiskar hafi áttått undir höggíhøggi að sækja en úrůr þvíþvi hefur verið bætt með þvíþvi að koma stórvirkaristǫrvirkari veiðibátumveiðibåtum, sem jafnast áå við íslenskaislenska bátabåta, útůt áå meira dýpidypi. Heimamenn hafa fengið hjálphjålp fráfrå SlippstöðinniSlippstøðinni áå [[Akureyri]] og var báturbåtur fráfrå þeim afhentur MalövumMaløvum áriðårið [[1993]]. Einnig hefur [[Landhelgisgæslan]] hjálpaðhjålpað þeim við kortlagningu áå botni vatnsins áå árabilinuårabilinu [[2000]] til [[2004]].

[[Loftslag]] íi MalavíMalavi telst vera [[Heittempraða beltið|heittemprað]] og er [[regntími|regntimi]]nn fráfrå [[nóvember|nǫvember]] til [[apríl|april]] en þess áå milli er lítillitil sem engin úrkomaůrkoma íi landinu. Við strendur MalavíMalavi-vatns og niður Shire-dalinn er heitt og rakt íi regntímabilinuregntimabilinu. Íi Lilongwe er sáså hátturhåttur einnig áå, þóþǫ það sése ekki eins mikill loftraki þar. FráFrå [[júní|jůni]] til [[ágúst|ågůst]] er þægilega heitt íi kringum vatnið en íi öðrumøðrum hlutum landsins getur næturkuldinn farið niður íi 5° til 14&nbsp;°C.

Íi mars 2006 misstu um 8 þúsundþůsund manns heimili sínsin íi mið- og suðurhlutum landsins vegna flóðaflǫða og vatnsveðurs.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/erlent/frett.html?nid=1189586|titill=8.000 manns nú talin hafa misst heimili sín í flóðum á Malaví|mánuðurskoðað=3. mars|árskoðað=2006}}</ref>

== StjórnmálStjǫrnmål ==

MalavíMalavi hefur fráfrå 1994 hlotið lýðræðislegalyðræðislega stjórnunstjǫrnun. Eftir stjórnarskrársamþykktinastjǫrnarskrårsamþykktina 1995 er forsetinn bæði þjóðhöfðinginnþjǫðhøfðinginn og höfuðhøfuð ríkisstjórnarinnarrikisstjǫrnarinnar. Forsetinn er kosinn íi almennum kosningum áå 5 áraåra fresti. Jafnframt er varaforseti kosinn áå sama tímatima. Auka varaforseta getur forsetinn valið sjálfursjålfur en hann verður að koma úrůr öðrumøðrum flokki. Forsetinn velur jafnframt ríkisstjórnarmeðlimirikisstjǫrnarmeðlimi úrůr löggjafarþingiløggjafarþingi landsins eða utan þess. LöggjafarþingiðLøggjafarþingið hefur 193 þingmenn sem eru kjörnirkjørnir íi frjálsumfrjålsum kosningum til 5 áraåra. StjórnarskráinStjǫrnarskråin tekur tillit til tveggja deilda innan þingsins, öldungadeildarøldungadeildar með 80 sæti og neðri deildar. Öldungadeildinøldungadeildin hefur þóþǫ aldrei komið saman en er hugsuð til þess að ólíkarǫlikar hóparhǫpar þjóðfélagsinsþjǫðfelagsins geti komið kosningamálumkosningamålum sínumsinum áå framfæri.

StjórnarskráinStjǫrnarskråin tekur tillit til óháðsǫhåðs réttarkerfisrettarkerfis. DómstólakerfiDǫmstǫlakerfi MalavíMalavi byggir áå enskri mynd og skiptist íi þrjúþrjů stig; lægri dómstóladǫmstǫla, hærri- og áfrýjunardómstólåfryjunardǫmstǫl.

StjórninStjǫrnin innan hinna 27 stjórnarsvæðastjǫrnarsvæða er kosin áå 5 áraåra fresti en þessi stjórnarsvæðistjǫrnarsvæði skiptast íi 3 stærri svæði sem er stjórnaðstjǫrnað af einu stjórnarhöfðistjǫrnarhøfði. Fyrstu kosningar innan stjórnarsvæðannastjǫrnarsvæðanna 27 voru [[21. nóvember|21. nǫvember]] [[2004]] og vann UDF-flokkurinn 70% sætanna.

Þriðju kosningarnar eftir að ríkiðrikið fékkfekk fjölflokkastjórnfjølflokkastjǫrn áttuåttu að vera [[18. maí|18. mai]] [[2004]] en var frestað um tvo daga eftir áfrýjunåfryjun til hærri dómstóladǫmstǫla fráfrå uppreisnarbandalaginu [[Mgwirizano]] (''eining'') um ólöglegarǫløglegar atkvæðaskráningaratkvæðaskråningar. Kosningaeftirlitsmenn fráfrå [[Evrópusambandið|ESB]] og [[Breska samveldið|breska samveldinu]] sögðusøgðu þóþǫ að kosningar gengju friðsamlega fram.

=== UtanríkismálUtanrikismål ===

MalavíMalavi rekur enn þáþå utanríkisstefnuutanrikisstefnu sem Banda setti íi stjórnartíðstjǫrnartið sinni. Landið hefur góðgǫð samböndsambønd við mikilvæg [[vesturlönd|vesturlønd]]. NáiðNåið samband MalavíMalavi við [[Suður-Afríka|Suður-AfríkuAfriku]] undir [[Aðskilnaðarstefnan|aðskilnaðarstefnunni]] (''apartheid'') hafði slæm áhrifåhrif áå samband landsins við önnurønnur ríkiriki AfríkuAfriku en þetta lagaðist þóþǫ við endalok apartheid áriðårið 1994.

FráFrå 1985 til 1995 tóktǫk landið við meira en 1 milljónmilljǫn flóttamönnumflǫttamønnum fráfrå MósambíkMǫsambik. Þetta hafði mikil áhrifåhrif áå hagkerfi MalavíMalavi en ýttiytti þóþǫ undir alþjóðleganalþjǫðlegan stuðning. Áriðårið 1996 sóttisǫtti fjöldifjøldi RúandaRůanda- og KongómannaKongǫmanna um landvistarleyfi. RíkisstjórninRikisstjǫrnin tóktǫk ekki fyrir leyfin en notaði þóþǫ hugtakið „hæli íi fyrsta landi“ sem áttiåtti að þýðaþyða að ef fólkfǫlk hafði leitað hælis íi öðruøðru landi fyrst fengi það ekki leyfi.

Mikilvæg löndlønd sem veita fjárfjår til MalavíMalavi eru meðal annars [[Bandaríkin|Bandarikin]], [[Kanada]], [[Líbýa|Libya]], [[Þýskaland|Þyskaland]], [[Ísland|island]], [[Japan]], [[Holland]], [[Noregur]], [[Finnland]], [[Svíþjóð|Sviþjǫð]], [[Tævan]] og [[Bretland]]. Einnig eru það [[Alþjóðabankinn|Alþjǫðabankinn]], [[Alþjóðlegi gjaldeyrissjóðurinn|Alþjǫðlegi gjaldeyrissjǫðurinn]], ESB og [[Sameinuðu þjóðirnar|Sameinuðu þjǫðirnar]]. Íi októberoktǫber [[2006]] var tilkynnt að söngkonansøngkonan [[Madonna]] væri íi MalavíMalavi til að sinna munaðarlausum börnumbørnum.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/folk/frett.html?nid=1227036|titill=Madonna ætlar að hjálpa afrískum börnum|mánuðurskoðað=4. október|árskoðað=2006}}</ref>

[[Þróunarsamvinnustofnunu Íslands|Þrǫunarsamvinnustofnunu islands]] (ÞSSÍÞSSi) hefur meðal annars byggt framhaldsskólaframhaldsskǫla<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/innlent/frett.html?nid=1226796|titill=Þróunarsamvinnustofnun byggir framhaldsskóla í Malaví|mánuðurskoðað=3. október|árskoðað=2006}}</ref> íi landinu en auk þess hafa sjálfboðaliðarsjålfboðaliðar og hjúkrunarfræðinemarhjůkrunarfræðinemar fráfrå [[Háskóli Íslands|HÍHi]] unnið íi landinu. Skemmst er þess að minnast þegar landlæknir<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/innlent/frett.html?nid=1220194|titill=Landlæknir og framkvæmdastjóri Heilbrigðisstofnunar Suðurnesja til starfa í Malaví|mánuðurskoðað=25. ágúst|árskoðað=2006}}</ref> fórfǫr til starfa íi landinu til eins ársårs.

== StjórnarsvæðiStjǫrnarsvæði ==

[[Mynd:MW-Districts.png|right]]MalavíMalavi skiptist íi 27 svæði innan þriggja landshluta:

! FlatarmálFlatarmål íi km²

! Íbúaribůar

! Íbúaribůar áå km²

| '''MalavíMalavi alls'''

''(TölurnarTølurnar eru úrůr manntalinu íi september [[1998]]<ref>{{Vefheimild|url=http://www.statoids.com/umw.html|titill=Malawi Districts|mánuðurskoðað=18. mars|árskoðað=2007}}</ref>)''

== LýðfræðiLyðfræði ==

[[Mynd:Malawi-demography.png|thumb|UpplýsingaritUpplysingarit sem sýnirsynir fólksfjölgunfǫlksfjølgun íi þúsundumþůsundum fráfrå 1961 til 2003]]

Malavar eru af MarövumMarøvum komnir en þeir skiptust íi tvær greinar þegar þeir komu áå svæðið fyrir um 600 árumårum síðansiðan. Forfeður [[Chewa|Chewa-fǫlksins]]-fólksins tókutǫku sérser stöðustøðu við vesturströndvesturstrønd MalavíMalavi-vatns áå meðan forfeður [[nyajan|nyajan-fǫlksisns]]-fólksisns settust að við austurströndausturstrønd þess. Chewarnir eru 90% þeirra sem búabůa íi miðhluta landsins (''Central Region'') áå meðan nyajan ríkjarikja íi suðurhlutanum og [[tumbuka|tumbuka-fǫlkið]]-fólkið íi norðurhlutanum. Íi landinu búabůa einnig EvrópuEvrǫpu- og AsíubúarAsiubůar sem komu til landsins til starfa við trúboðtrůboð. EvrópubúarnirEvrǫpubůarnir eru flestir bretar eða portúgalirportůgalir sem komu fráfrå MósambíkMǫsambik áå meðan AsíubúarnirAsiubůarnir eru flestir indverjar.

=== LýðfræðilegLyðfræðileg staða ===

Meðal lífaldurlifaldur malava er íi dag ekki nema 36,5 árår; 5 árumårum lægri en fyrir 50 árumårum síðansiðan. Þetta mikla fall kemur af ólíkumǫlikum ástæðumåstæðum:

* láglåg laun (meðaldaglaun eru undir $1)

* lélegtlelegt heilbrigðiskerfi

* lélegtlelegt menntakerfi

* útbreiðslaůtbreiðsla [[HIV]]/[[alnæmi]]s

Barnadauði er núnů 103 börnbørn áå hverja 1000 fæðingu. Yfir 1 milljónmilljǫn börnbørn eru foreldralaus, þar af eru 700 þúsundþůsund þeirra foreldralaus vegna þess að foreldrarnir létustletust úrůr alnæmi. Samkvæmt útreikningumůtreikningum ríkisstjórnarinnarrikisstjǫrnarinnar eru 12,4% íbúaibůa landsins HIV-smitaðir og 90 þúsundþůsund látinnalåtinna áriðårið 2003 létustletust úrůr alnæmi<ref>{{Vefheimild|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mi.html|titill=CIA - The World Factbook -- Malawi|mánuðurskoðað=28. júlí|árskoðað=2007}}</ref>

Undirstaða mataræðis er [[maís|mais]] en undanfarin árår hefur uppskerubrestur verið árvissårviss. Neyðin var þóþǫ hvað verst áriðårið [[2002]] þegar uppskeran reyndist tæp hjáhjå þriðjungi íbúannaibůanna. Áriðårið eftir var húnhůn knöppknøpp áå 30% íbúannaibůanna.

Endurteknar hungursneyðir er vegna ólíkraǫlikra ástæðnaåstæðna, s.s.:

* lélegrilelegri dreifingu [[Áburður|áburðaråburðar]]

* útbreiðsluůtbreiðslu alnæmis

* [[Malaría|malaríumalariu]]

* spillingu íi stjórnkerfistjǫrnkerfi landsins

HjálparstofnanirHjålparstofnanir hjálpahjålpa fólkifǫlki landsins með þvíþvi að dreifa matvælum og munaðarvörumunaðarvøru. RíkisstjórninRikisstjǫrnin hefur einnig ýttytt úrůr vörvør verkefni sem áå að hjálpahjålpa fólkifǫlki að komast íi ræktun með þvíþvi að dreifa maísmais-fræjum og áburðiåburði en verkefnið hefur verið misnotað og varningurinn ekki komist íi hendur þeirra sem áttiåtti hann eyrnamerktann. Bingu wa Mutharika-stjórninstjǫrnin hætti þessu verkefni með þvíþvi að draga úrůr dreifingu áburðaråburðar til bænda. Áriðårið 2005 lýstilysti forsetinn þvíþvi yfir að íi landinu ríktirikti „þjóðarhörmung„þjǫðarhørmung vegna matarskorts“.<ref>{{Vefheimild|url=http://www.mbl.is/mm/frettir/erlent/frett.html?nid=1163657|titill=Forseti Malaví lýsir yfir þjóðarhörmungum vegna matarskorts|mánuðurskoðað=15. október|árskoðað=2006}}</ref>

=== TrúarbrögðTrůarbrøgð ===

[[Mynd:Initiation ritual of boys in Malawi.jpg|thumb|left|ManndómsvígslaManndǫmsvigsla íi Yao-ættbálknumættbålknum]]

Flestir Malavar eru [[kristni]]r og eru 55 af hundraði þeirra [[Mótmælendatrú|mótmælendurmǫtmælendur]], 20% [[Rómversk-kaþólsk trú|rómverskrǫmversk-kaþólskirkaþǫlskir]]. Kristninni er blandað saman við gamlar hefðir sem innibera meðal annars [[dans]]a og [[Gríma|grímurgrimur]]. 20% íbúaibůa eru [[Íslam|múslimarmůslimar]] og halda flestir til áå ströndumstrøndum MalavíMalavi-vatns. Um 5% íbúaibůa hafa önnurønnur trúarbrögðtrůarbrøgð og stunda dansa og aðra helgisiði.

=== TónlistTǫnlist ===

[[Mynd:Malawi n3.jpg|thumb|Maður íi MalavíMalavi spilar áå [[tréspil|trespil]]]]

FráFrå gamalli tíðtið hafa Malavar verið farandfólkfarandfǫlk og þess vegna hefur tónlisttǫnlist þeirra dreifst um alla sunnanverða AfríkuAfriku. FáirFåir malavískirmalaviskir tónlistarmenntǫnlistarmenn hafa hlotið frægð íi útlöndumůtløndum. Eitt af þvíþvi sem ýttiytti undir að erlend tónlisttǫnlist ruddi sérser rúmsrůms var að hermenn íi seinni heimsstyrjöldheimsstyrjøld tókutǫku hana með sérser til landsins. Undir lok stríðsinsstriðsins var [[banjó|banjǫ]]- og [[gítar|gitartǫnlist]]tónlist vinsælasta danstónlistindanstǫnlistin.

Áå 7. áratugåratug síðustusiðustu aldar var afrískaafriska [[kwela|kwela-tǫnlistin]]-tónlistin hvað vinsælust og stærstu stjörnurnarstjørnurnar voru [[Daniel Kachamba & His Kwela Band]]. MalavískurMalaviskur [[djass]] ruddi sérser einnig til rúmsrůms með hljómsveitumhljǫmsveitum áå borð við [[Jazz Giants]], [[Linengwe River Band]], [[Mulanje Mountain Band]] og [[Chimvu Jazz]]. TónlistinTǫnlistin líktistliktist þóþǫ ekki bandarískabandariska frænda sínumsinum. Íi byrjun 8. áratugarinsåratugarins kom rafmagnsgítarinnrafmagnsgitarinn til landsins og hafði þar með áhrifåhrif áå tónlistarlíftǫnlistarlif landans. Inn ruddist bandarísktbandariskt [[rokk og ról|rokk og rǫl]], [[sálartónlist|sålartǫnlist]] og [[fönk|fønk]].

Áå 9. áratugnumåratugnum komu angar af ''sokous''-tónlisttǫnlist fráfrå [[Austur-Kongó|Austur-Kongǫ]] og breyttist íi malavískumalavisku útgáfunaůtgåfuna [[kwasa kwasa]]. Áå þessum tímatima var einnig [[trúartónlist|trůartǫnlist]] (''gospel'') vinsæl en vinsældir hennar jukust áå 10. áratugnumåratugnum og sérstaklegaserstaklega eftir heimsóknheimsǫkn páfanspåfans áriðårið [[1998]]. TrúartónlistinTrůartǫnlistin var huggun íi fátæktfåtækt landins. [[Reggítónlist|Reggitǫnlist]] varð einnig vinsæl, sérstaklegaserstaklega við strendur MalavíMalavi-vatns.

=== Íþróttiriþrǫttir ===

Vinsælustu íþróttirnariþrǫttirnar íi MalavíMalavi eru [[knattspyrna]] en einnig þær íþróttiriþrǫttir sem hvað mest voru stundaðar íi breska heimsveldinu. Knattspyrnan er stunduð áå nýplægðumnyplægðum ökrumøkrum íi sveitum landsins og hefur landið [[Karlalandslið Malaví í knattspyrnu|knattspyrnulandslið karla]]. Konur stunda meira [[Netbolti|netbolta]]. Eftir nýlendutíðnylendutið landsins hafa komið nýjarnyjar íþróttiriþrǫttir áå borð við [[blak]] og [[Körfuknattleikur|körfuknattleikkørfuknattleik]].

[[Frjálsar íþróttir|Frjålsar iþrǫttir]] og [[víðavangshlaup|viðavangshlaup]] hefur þróastþrǫast eftir að landið varð óháðǫhåð bretum. FrumkvöðullFrumkvøðull íi þvíþvi var dr. Harold Salmon, trúboðitrůboði sem starfaði íi MalavíMalavi áå árunumårunum [[1966]] til [[1968]]. Þekktasta frjálsfrjåls-íþróttakempaiþrǫttakempa MalavíMalavi er [[Catherine Chikwakwa]] sem núnů býrbyr og æfir íi [[Þýskaland|Þyskaland]]i. Við háskólannhåskǫlann íi MalavíMalavi eru einnig íþróttamenniþrǫttamenn og eru íþróttirnariþrǫttirnar íi uppgangi íi landinu.

Aðrar íþróttiriþrǫttir áå borð við [[tennis]] og [[veggjatennis]] eru einnig stundaðar, þóþǫ íi minna mæli. Áhrifinåhrifin koma úrůr [[sjónvarp|sjǫnvarp]]i og hlaut veggjatennis-landsliðið þátttökuréttþåtttøkurett áå [[Samveldisleikarnir 2006|Samveldisleikunum 2006]].

== TilvísanirTilvisanir ==

* Kalinga, Owen J. M. og Crosby, Cynthia A. ''Historical Dictionary of Malawi'', 3. útgůtg. (Scarecrow Press, 2001) ISBN 0-8108-3481-2

* [http://www.malawi.gov.mw/ RíkisstjórnRikisstjǫrn MalavíMalavi]; opinber vefsíðavefsiða

* [http://www.malawi.gov.mw/Parliament/parliament.htm ÞjóðþingÞjǫðþing MalavíMalavi]; opinber vefsíðavefsiða

* [http://www.information.gov.mw/ UpplýsingaUpplysinga- og ferðaþjónusturáðuneytiðferðaþjǫnusturåðuneytið]; opinber vefsíðavefsiða

* [http://www.dailytimes.bppmw.com/ ''The Daily Times'']; dagblað íi [[Blantyre (Malaví)|Blantyre]]

* [http://allafrica.com/malawi/ allAfrica.com - ''Malawi'']; tenglar áå fréttayfirsagnirfrettayfirsagnir með greinum úrůr [[Lílongve|Lilongve]]-blaðinu ''The Chronicle''

* [http://www.emalawi.com Malawi's e-community - ''Malawi'']; allt malavísktmalaviskt

* [http://www.timarit.is/?issueID=436191&pageSelected=4&lang=0 ''MalavíMalavi hið heita hjarta AfríkuAfriku''; grein íi LesbókLesbǫk Morgunblaðsins 1998]