„Íran“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
mEkkert breytingarágrip |
mEkkert breytingarágrip |
||
Lína 30:
|VÞL_ár = 2013|VÞL_sæti = 76|VÞL = {{hækkun}} 0.742|staða = [[Byltingin í Íran|Bylting]]|dagsetning1 = [[11. febrúar]], [[1979]]|atburður1 = Yfirlýst}}
'''Íran''' ([[persneska]] ایران, opinbert heiti '''Íslamska lýðveldið Íran''') er land í [[Mið-Austurlönd]]um með landamæri að [[
Í Íran kom upp eitt af elstu menningarríkjum heims, [[Elam]], sem hóf að myndast um 3200 f.Kr. Árið [[625 f.Kr.]] stofnuð [[medar]] hið fyrsta af mörgum keisaradæmum í sögu Írans og eftir það varð landið ríkjandi menningarlegt afl í sínum heimshluta. Það náði hátindi sínum með veldi [[Akkamenídaríkið|Akkamenída]] sem [[Kýros mikli]] stofnaði um [[550 f.Kr.]] Þá náði ríkið frá [[Indusdalur|Indusdal]] í austri að [[Þrakía|Þrakíu]] og [[Makedónía|Makedóníu]] í vestri. Þetta heimsveldi hrundi í kjölfar landvinninga [[Alexander mikli|Alexanders mikla]] árið [[330 f.Kr.]] Eftir það komu þar upp veldi [[Parþar|Parþa]] og síðan [[Sassanídar|Sassanída]]. Múslimar lögðu landið undir sig árið 651 og [[íslam]] tók þá við af [[manikeismi|manikeisma]] og [[sóróismi|sóróisma]] sem ríkjandi trúarbrögð. Árið [[1501]] hófst veldi [[Safavídaríkið|Safavída]] sem studdu [[tólfungaútgáfa íslam|tólfungaútgáfu íslam]]. Eftir [[persneska stjórnarskrárbyltingin|persnesku stjórnarskrárbyltinguna]] [[1906]] var fyrsta [[þing Írans]] stofnað og [[þingbundin konungsstjórn]] tók við. Í kjölfar [[stjórnarbyltingin í Íran|stjórnarbyltingar]] sem [[Bretland|Bretar]] og [[Bandaríkin|Bandaríkjamenn]] studdu árið [[1953]] varð stjórn landsins í vaxandi mæli [[alræði]]sstjórn. Óánægja með stjórnina og erlend áhrif leiddi til [[íranska byltingin|írönsku byltingarinnar]] og stofnunar [[íslamskt lýðveldi|íslamsks lýðveldis]] árið [[1979]].
Íran býr yfir miklum [[Jarðolía|olíuauðlindum]] og á stærstu [[jarðgas|gaslindir]] heims. Olíuiðnaður landsins stendur undir 15% af [[Verg landsframleiðsla|vergri landsframleiðslu]] og 45% af tekjum ríkisins. Landið er stofnaðili að [[Samtök olíuframleiðsluríkja|Samtökum olíuframleiðsluríkja]], [[Samtök hlutlausra ríkja|Samtökum hlutlausra ríkja]] og [[Samtök um íslamska samvinnu|Samtökum um íslamska samvinnu]]. Stjórnarfar landsins er blanda af [[lýðræði]] og [[klerkastjórn]] þar sem æðstiklerkur hefur mikil pólitísk áhrif. Íran er annað fjölmennasta ríki Mið-Austurlanda og 17. fjölmennasta ríki heims með yfir 77 milljónir íbúa. Íran er fjölmenningarríki en [[Persar]] eru rúm 60% þjóðarinnar. Að auki búa þar [[Aserar]], [[Kúrdar]], [[Lúrar]], [[Arabar]], [[Balúkar]] og [[Túrkmenar]]. [[Persneska]] er opinbert tungumál landsins og [[sjía íslam]] er ríkistrú.
== Landfræði ==
Íran er 18. stærsta land heims, 1.648.195 km² að stærð. Það liggur á milli 24. og 40. breiddargráðu norður og 44. og 64. lengdargráðu austur. Íran á landamæri að [[Aserbaísjan]], [[Armenía|Armeníu]] og útlendunni [[Naxcivan]] í norðvestri, [[Kaspíahaf]]i í norðri, [[Afganistan]] og [[Pakistan]] í austri og [[Tyrkland]]i og [[Írak]] í vestri. Landið á strönd að [[Persaflói|Persaflóa]] og [[Ómanflói|Ómanflóa]] í suðvestri og suðri.
Íran liggur aðallega á [[íranska hásléttan|Írönsku hásléttunni]] nema við Kaspíahaf og í héraðinu [[Khuzestan]] í vestri. Landið er eitt það fjalllendasta í heimi og margir fjallgarðar skipta hásléttunni upp. Flestir þeirra eru í vesturhlutanum sem jafnframt er þéttbýlasti hlutinn. Þar eru [[Kákasusfjöll]], [[Zagrosfjöll]] og [[Alborzfjöll]]. Hæsti tindur Írans er [[Damavandfjall]] sem rís 5610 metra yfir sjávarmáli. Það er jafnframt hæsta fjall [[Evrasía|Evrasíu]] vestan við [[Hindu Kush]].
Í norðurhluta Írans eru þéttir [[regnskógur|regnskógar]], [[Hyrkaníuskógarnir]]. Í austurhlutanum eru aðallega [[eyðimörk|eyðimerkur]] eins og salteyðimörkin [[Dasht-e Kavir]]. Þar er að finna [[saltstöðuvatn|saltstöðuvötn]]. Þar eru fjöllin það há að regnský ná ekki yfir þau.
Einu stóru [[slétta|slétturnar]] er að finna við strönd Kaspíahafs og norðurströnd Persaflóa þar sem landamæri Írans og Íraks liggja við ána [[Arvand Rood]]. Minni sléttur er að finna við strönd Persaflóa, við [[Hormússund]] og Ómanflóa.
== Tenglar ==
| |||