„Skipting ríkisvaldsins“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
Addbot (spjall | framlög)
m Bot: Flyt 2 tungumálatengla, sem eru núna sóttir frá Wikidata á d:q79896
stjórnskipan (Forsetaræði, Þingræði og forsetaþingræði)
Lína 1:
Kenningar um '''skiptingu ríkisvaldsins''' eru raktar til [[Heimspeki 18. aldar|18. aldar heimspekinga]] og fræðimanna [[Upplýsingin|upplýsingarinnar]], einkum þeirra [[Montesquieu]]s, sem setti fram hugmyndir sínar þess efnis í bók sinni ''Andi laganna'', og [[John Locke|Johns Locke]]. John Locke er þeirra eldri og kom upphaflega með hugmyndina sem [[Montesquieu]] fullkomnaði og breiddi út.<ref>Sjá K. Berling, ''Oplösningsretten'' (1906): 20.</ref>
 
Kenningin gerir ráð fyrir að ríkisvaldinu sé skipt í jafn réttháa þætti, oftast þrjá: [[löggjafarvald]], [[framkvæmdavald]] og [[dómsvald]]. Hver þáttur átti að takmarka og tempra hinn. Þetta átti að minnka líkur á ofríki og geðþóttastjórn. Óvíða er reglunni fylgt út í hörgul. Í löndum sem búa við [[þingræði]] velur í raun löggjafarsamkundan æðstu handhafa framkvæmdavalsins.<ref>Sjá Ólf Jóhannesson, ''Lög og réttur'' (1975): 18.</ref>. Þrískipting ríkisvaldsins er grundvöllurinn að skiptingu lýðræðislegra stjórnskipana í 3 gerðir. Það eru forsetaræði, þingræði og forsetaþingfræði.
 
Flest lýðfrjáls ríki styðjast við þessa kenningu að mismiklu leyti þó.
Lína 11:
 
Dómstólar dæma eftir lögum í víðum skilningi og eingöngu eftir lögum.<ref>Ólafur Jóhannesson (1975): 35.</ref> Þeim væri t.d. óheimilt að fara að fyrirmælum framkvæmdavaldsins. Dómstólar dæma m.a. um embættistakmörk stjórnvalda, þ.e. hvort þau fara að lögum og hvort lög standist kröfur stjórnarskrár.
 
== Stjórnskipan. ==
 
=== Forsetaræði. ===
Forsetaræði hefur í för með sér að framkvæmdarvaldið og löggjafarvaldið er kosið á aðgreindan hátt (e.seperately elected) og báðar greinar ríkisvaldsins draga vald öðlast vald sitt því beint frá almenningi. Hvor greinin um sig er kosinn til ákveðins tímabil og hvorug greinin getur komið hinni frá völdum með eðlilegum hætti. Í forsetaræði býr löggjafarvaldið yfir valdi til að samþykkja fjárlög og annað er varðar fjárreiður ríkisins og því verða greinarnar til að vinna saman. Einnig vegna þess að forsetinn hefur yfirleitt allskonar völd er varða stefnumótun og ráðningar. Stundum hefur forsetinn rétt til að neita löggjöf eða móta stefnu með forsetatilskipun ( undir tilteknum kringumstæðum). Grundvallaratriðið er samt í forstaræði að þó greinarnar tvær, framkvæmdar og löggjafarþingið ( og svo auðvitað dómsvaldið sem er sjálfstætt) séu alveg aðgreindar verða þær að vinna saman til að móta stefnu. T.d. er framkvæmdarvaldið ábyrgt fyrir að undirbúa fjárlagagerð og getur gert tillögur að löggjöf en þingið verður að samþykkja. Það er kallað skipt ríkisstjórn eða divided government þegar einn flokkur stjórnar löggjafarvaldinu en annar flokkur er sá sem forsetinn tilheyrir. Í forsetaræði er afmarkað kjörtímabil.<ref>G.Bingham Powell, Russel J Dalton og Kaare Strom,  „Government and Policymaking“ í ''Comparative Politics Today,'' 10. útg., ritstj. G.Bingham Powell, Russel J Dalton og Kaare Strom. (New York: Longman, 2012), 100-123.</ref>
 
==== Þingræði. ====
Þingræði hefur í för með sér að framkvæmdarvaldið og löggjafarvaldið er mun háðara hvoru öðru. Einungis löggjafarvaldið er kosið beinni kosningu en ríkisstjórnin þiggja svo umboð sitt frá þinginu. Oftast hefur hvor grein ríkisvaldsins afmarkað kjörtímabil, hægt er að fella ríkisstjórnina með vantraustsyfirlýsingu hvenær sem er og oftast þingið sömuleiðis. Þá má forsætisráðherrann kalla til kosninga nánast hvenær sem er ( oftast). Vald þingmeirihlutans til að viðhalda ríkisstjórninni gerir hana háða þinginu en vald forsætisráðherra til að leysa upp þingið gerir þingið háð ríkisstjórninni. Í þingræði eru tvær leiðir til að kjósa ríkisstjórnina frá. Í fyrsta lagi er hægt að samþykkja vantraustsyfirlýsingu sem kemur þá frá þinginu. Í öðru lagi getur þingið fellt traustsyfirlýsingu sem forsætisráðherrann sendir frá sér. Það hefur sýnt sig að flokksagi er almennt meiri í þingræðisríkjum. Í þingræðisríkjum er skilvirkni í stefnumótun almennt meiri en í forsetaræðisríkjum og vald þingsins er talsvert lítið í stefnumótun samanborið við ríkisstjórnina.<ref>G.Bingham Powell, Russel J Dalton og Kaare Strom,  „Government and Policymaking“ í ''Comparative Politics Today,'' 10. útg., ritstj. G.Bingham Powell, Russel J Dalton og Kaare Strom. (New York: Longman, 2012), 100-123.</ref>
 
===== Forsetaþingræði. =====
Í forsetaþingræði er forsetinn og löggjafarþingið kosið á aðgreindan hátt rétt eins og í forsetaræðisríkjum en forsetinn hefur vald til að leysa upp þing. Í forsetaþingræði má forsetinn ráða ríkisstjórn eins og í forsetaræðisríkjum en verður að fá samþykki þingsins, eins og í þingræðisríkjum.  Það skiptir því miklu máli hvaða flokkur/ar ráða forsetaembættinu og löggjafarþinginu hverju sinni. Forsetaþingræði er þannig blönduð stjórnskipun sem hefur í för með sér að forysta framkvæmdarvaldsins er tvískipt, forsetinn fer með hluta framkvæmdarvaldsins en forsætisráðherrann og ríkisstjórn líka ( forsetinn skipar forsætisráðherrann). Mismunandi útfærslur af þessari tvískiptingu má finna meðal ríkja sem notast við þessa stjórnskipan.<ref>G.Bingham Powell, Russel J Dalton og Kaare Strom,  „Government and Policymaking“ í ''Comparative Politics Today,'' 10. útg., ritstj. G.Bingham Powell, Russel J Dalton og Kaare Strom. (New York: Longman, 2012), 100-123.</ref>
 
== Aðstæður innan ríkja ==