„Landafræði Íslands“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
tyronfræði er Bestur |
Tek aftur breytingu 1529481 frá 82.112.90.176 (spjall) |
||
Lína 1:
[[Mynd:Iceland_satellite.jpg|thumb|Ísland]]
[[Mynd:Fjallfoss-Westfjords-Iceland-20030530.jpg|thumb|right|[[Dynjandi]] í [[Arnarfjörður|Arnarfirði]].]] ▼
'''Ísland''' er næst stærsta [[eyja]]n í [[Evrópu]], 103 þúsund km² að stærð.<ref name="islanditolum">[http://www.lmi.is/frodleikur/island-i-tolum/ Landmælingar Íslands - Ísland í tölum]</ref> Ísland er á [[heitur reitur|heitum reit]] á [[Atlantshafshryggurinn|Atlantshafshryggnum]] tæplega 300 km austan við [[Grænland]]. Á Íslandi er mikil [[eldvirkni]] og víða [[jarðhiti]], víða eru heitir [[hver]]ir og er jarðhitinn nýttur til upphitunar húsa. Um það bil 10% eyjarinnar er undir [[jökull|jöklum]], tæplega fjórðungur er [[gróið land|gróinn]], rúmlega helmingur er [[auðn]] og um 75% telst til [[hálendi]]s.<ref>{{vísindavefurinn|4238|Hversu stór hluti Íslands er hálendur?}}</ref> Eyjan er vogskorin nema suðurströndin, og flestir þéttbýlisstaðir standa við firði, víkur og voga.
Helstu þéttbýlisstaðir eru á höfuðborgarsvæðinu þar sem [[Reykjavík]], [[Kópavogur]], [[Garðabær]], [[Hafnarfjörður]] og [[Mosfellsbær]] liggja saman. Meðal stórra bæa í dreifbýli má nefna [[Akureyri]], höfuðstað Norðurlands, [[Ísafjörður (Skutulsfirði)|Ísafjörð]] á [[Vestfirðir|Vestfjörðum]], þéttbýli í [[Reykjanesbær|Reykjanesbæ]] á [[Reykjanes]]i og [[Vestmannaeyjar]].
== Staðsetning og stærð==
[[Mynd:Skjaldbreidur_Herbst_2004.jpg|thumb|right|Eldfjallið [[Skjaldbreiður]].]]
Ísland er vestasta land í [[Evrópa|Evrópu]] en nágrannalandið [[Grænland]] er austasta land í [[Ameríka|Ameríku]]. [[Asóreyjar]], lítill eyjaklasi Á [[Atlantshaf]]i sem tilheyrir [[Portúgal]], liggja að hluta vestar en Ísland. Ísland liggur í um 970 km fjarlægð frá [[Noregur|Noregi]], um 1489 km eru til [[Danmörk|Danmerkur]], 420 km til [[Færeyjar|Færeyja]] og 550 til [[Jan Mayen]].<ref>{{vísindavefurinn|26390|Hvort er Ísland nær norðurpólnum eða meginlandi Evrópu?}}</ref><ref name="islanditolum"/>
Ísland er 103.000 km², [[Listi yfir lönd og útliggjandi yfirráðasvæði eftir stærð|106. stærsta land heimsins]], ríflega 5 þúsund km² minna en [[Gvatemala]] og tæpum 4 þúsund km stærra en [[Suður Kórea]], og um 0,07% af flatarmáli [[jörðin|jarðarinnar]]. Strandlína landsins mælist 4.970 km en Vestfjarðakjálkinn, Reykjanes og [[Snæfellsnes]] hafa mikla strandlínu.<ref name="islanditolum"/> Nyrsti tangi Íslands heitir [[Rifstangi]] (66°32,3´ N) og sá syðsti [[Kötlutangi]] (63°23,6´ N), Ísland liggur því á milli 63 og 66 [[breiddargráða|breiddargráðu]]. Vestasti oddi landsins eru [[Bjargtangar]] (24°32,1´ V) og sá austasti [[Gerpir]] (13°29,6´ V).<ref>{{vísindavefurinn|391|Á hvaða breiddargráðu er Ísland?}}</ref>
Stærstu eyjarnar við strendur landsins eru [[Vestmannaeyjar]] (samanlagt 17 km²), [[Hrísey]] (8 km²), [[Hjörsey]] (5,5 km²), [[Grímsey]] (5,3 km²) og [[Flatey á Skjálfanda]] (2,8 km²). Byggð er á Vestmannaeyjum, þar búa ríflega fjögur þúsund manns.
== Jarðfræði ==
{{Aðalgrein|Jarðsaga Íslands}}
Ísland tók að myndast fyrir um 44-26 milljónum ára. Elsta berg landsins er yst á [[Vestfirðir|Vestfjörðum]] og er um 16 milljón ára gamalt samkvæmt [[aldursgreining]]um. Vegna norðlægrar legu landsins eru ummerki [[ísöld|ísaldarinnar]] áberandi en hún hófst af fullum krafti fyrir rúmlega 2 milljónum ára. Seinasta [[kuldaskeið]]i ísaldar lauk fyrir um 11.500 árum og er tímabilið eftir það nefnt [[nútími (jarðfræði)|nútími]].
Eins og áður hefur komið fram er Ísland á heitum reit, og er jarðhitasvæðum skipt í [[háhitasvæði]] eins og [[Krafla|Kröflu]], [[Brennisteinsfjöll]] og [[Hengill|Hengil]] annars vegar og [[lághitasvæði]] eins og við [[Reykholt (Borgarfirði)|Reykholt]] í [[Borgarfjörður|Borgarfirði]] þar sem [[Deildartunguhver]] er að finna.<ref>[http://wayback.vefsafn.is/wayback/20041109142920/www.os.is/page/ald_orkuaudlindir Orkustofnun - Orkunotkun og orkuauðlindir]</ref> Í gegnum Ísland liggja þrjár aðalsprungureinar sem allar tilheyra [[Norður-Atlantshafshryggurinn|Norður-Atlantshafshryggnum]]; ein kemur sunnan frá vestan [[Vestmannaeyjar|Vestmannaeyja]] og endar við syðri rætur [[Langjökull|Langjökuls]] í norðri. Önnur kemur norðan að austan [[Grímsey]]jar, yfir [[Melrakkaslétta|Melrakkasléttu]] og niður [[Vatnajökull|Vatnajökul]] með [[Bárðarbunga|Bárðarbungu]] og [[Grímsvötn]]um til suðurs. Milli þessarra tveggja klemmist svo þverbrotabelti Suðurlandsundirlendisins sem gerir það að mjög virku jarðskjálftasvæði. Þriðja og máttlausasta sprungureinin gengur vestan við [[Ísland]] og norður með landinu austan við [[Grænland]], og snertir eingöngu á föstu landi við [[Snæfellsjökull|Snæfellsjökul]].
== Jöklar, vötn, ár og fossar ==
▲[[Mynd:Fjallfoss-Westfjords-Iceland-20030530.jpg|thumb|right|[[Dynjandi]] í [[Arnarfjörður|Arnarfirði]].]]
Jöklar þekja 11.922 km² eða 11,6% landsins. [[Vatnajökull]], stærsti jökull Evrópu, er á Suð-Austurlandi en hann er 8.100 km². Úr Vatnajökli ganga nokkrir [[skriðjökull|skriðjöklar]]; [[Skaftárjökull]], [[Köldukvíslarjökull]], [[Tungnárjökull]], [[Síðujökull]], [[Skeiðarárjökull]], [[Breiðamerkurjökull]], [[Skálafellsjökull]], [[Fláajökull]], [[Eyjabakkajökull]], [[Brúarjökull]] og [[Dyngjujökull]]. Næst-stærsti jökull landsins er [[Langjökull]] um 950 km², [[Hofsjökull]] er litlu minni eða 925 km², [[Mýrdalsjökull]] er 596 km², [[Drangajökull]] 160 km² og fjölda smærri jökla er að finna á landinu.<ref name="islanditolum"/>
Alls þekja [[stöðuvatn|stöðuvötn]] um 2.757 km² af yfirborði Íslands eða sem samsvarar 2,68% af flatarmáli landsins. Stærsta stöðuvatn Íslands er [[Þórisvatn]] eða [[Þingvallavatn]], eftir því hver vatnsstaðan í Þórisvatni er en það er miðlunarlón fyrir [[Vatnsfellsvirkjun]].<ref>{{vísindavefurinn|2955|Hver eru tíu stærstu vötn Íslands?}}</ref> Dýpsta stöðuvatn landsins er [[Öskjuvatn]] við [[Askja (fjall)|Öskju]], um 220 m á dýpt.<ref>{{vísindavefurinn|3140|Hver eru dýpstu stöðuvötn á Íslandi?}}</ref> [[Mývatn]] er þekkt stöðuvatn sem er nálægt [[Krafla|Kröflu]] og er mjög grunnt og í eru fjöldi eyja. Í Mývatni finnast stórir, kúlulaga grænþörungar sem nefnt er [[kúluskítur]] en þeir eru sérstakir fyrir þær sakir að þeir finnast aðeins í Mývatni og í [[Akanvatn]]i á [[Hokkaido]]eyju í Japan.
Lengsta á Íslands er [[Þjórsá]] sem rennur frá norðanverðum [[Sprengisandur|Sprengisandi]] um 230 km leið til sjávar.<ref>{{vísindavefurinn|2212|Hver er lengsta á á Íslandi og hvað er hún löng?}}</ref> Vatnsmesta á Íslands er [[Ölfusá]] en við [[Selfoss]] mælist meðalrennsli hennar 400 m³/s.<ref>{{vísindavefurinn|4213|Hver er vatnsmesta á Íslands?}}</ref> [[Jökulsá á Fjöllum]] sem rennur undan Vatnajökli er önnur lengsta á landsins, [[Jökulsá á Dal]] sem rennur líka undan Vatnajökli hefur verið virkjuð með [[Kárahnjúkavirkjun]].
Hæsti foss landsins er [[Morsi]] í [[Botnsá|Morsá]],<ref>http://www.mbl.is/frettir/innlent/2011/06/15/flyst_haesti_foss_landsins_buferlum/</ref> mældur 227,3 m á hæð. [[Gullfoss]] er einn þekktasti foss landsins sem ásamt hvernum [[Geysir|Geysi]] trekkir að fjölda ferðamanna á hverju ári. [[Dettifoss]], [[Goðafoss]], [[Glymur]] [[Svartifoss]] og [[Dynjandi]] eru einnig þekkt örnefni.
== Veðurfar ==
Á Íslandi er [[temprað belti|temprað loftslag]], landið er ekki stórt og geta mánaðarmeðaltöl í hita á tilteknum stað veitt góða hugmynd um aðra staði á landinu. [[Golfstraumurinn]] hefur talsverð áhrif á [[hitastig]], að vetri til er hlýjar meðfram ströndinni en inni á landi. Þetta getur þó breyst sé [[hafís]] við landið eða ef mjög hægviðrasamt er. Að sumri til ræður vindafar miklu um hitastig á landinu.<ref>[[Veðurstofa Íslands]]: [http://www.vedur.is/loftslag/breytingar/fra1800 Veðurfar á Íslandi 1800-2006]</ref> Mesti hiti sem mælst hefur á landinu var 30,5 °C [[Teigarhorn]]i þann [[22. júní]] [[1939]] en lægsti hiti mældist á [[Grímsstaðir|Grímsstöðum]] og [[Möðrudalur|Möðrudal]] -38 °C þann [[21. janúar]] [[1918]].<ref>[[Veðurstofa Íslands]]: [http://www.vedur.is/vedur/vedurfar/upplysingar/vedurmet/ Íslensk veðurmet]</ref> Meðalhiti í Reykjavík í janúar er 1,8 °C en –8 °C á miðhálendinu þar sem vetur eru kaldastir. Meðalhiti í júlí er um 10 °C á landinu öllu, aðeins lægri á norðurlandi.
Fylgni er á milli [[úrkoma|úrkomu]] og hitastigs á Íslandi. Á síðastliðinni hálfri öld eða svo hefur úrkoma aukist.<ref>[[Veðurstofa Íslands]]: [http://www.vedur.is/loftslag/breytingar/fra1800/urkoma/ Úrkoma á Íslandi frá 1860]</ref> Talsverður munur er í meðalúrkomu og meðalhita á veðurathugunarstöðvum fyrir árið 2006; á [[Kirkjubæjarklaustur|Kirkjubæjarklaustri]] mældist úrkoman 2.218 mm og hitinn 5,6 °C, á [[Raufarhöfn]] 509 mm og 3,8 °C í [[Reykjavík]] 890 mm og 5,4 °C.<ref>[[Hagstofa Íslands]]: [http://www.hagstofa.is/uploads/files/LH07/L070105.xls Úrkoma 2006 og meðalúrkoma í mm 1961–1990] Excel skjal<br/>[[Hagstofa Íslands]]: [http://www.hagstofa.is/uploads/files/LH07/L070106.xls Hitastig 2006 og árlegt meðaltal 1961–1990. °C] Excel skjal</ref>
== Gróðurfar ==
[[Mynd:Betula nana0.jpg|thumb|Fjalldrapi var algeng birkitegund á landnámsöld]]
Á [[landnámsöld]] er áætlað að um fjórðungur landsins hafi verið þakinn [[birki]]skógi eða kjarri en í dag er um 1,2% þannig vaxinn. Algengasta tréð er [[ilmbjörk]].<ref>{{vísindavefurinn|2457|Hvert er algengasta tréð á Íslandi?}}</ref> Önnur innlend tré eru [[ilmreynir]] og hin sjaldgæfa [[blæösp]]. Einnig finnast runnar og kjarr eins og [[gulvíðir]] og [[loðvíðir]] og [[fjalldrapi]]. Innfluttar trjátegundir sem notaðar hafa helst í skógrækt eru: [[Alaskaösp]], [[sitkagreni]], rússa[[lerki]] og [[stafafura]]. Skógrækt innfluttra tráa jókst mjög eftir seinni heimsstyrjöld. Talið er að eingöngu um 500 tegundir [[háplanta|háplantna]] sé að finna á Íslandi vegna síðustu ísaldar, er landið var hulið jökli. Bróðurpartur þeirra plantna sem nú þrífast á landinu hafa borist eftir ísöld með vindum, fuglum eða mönnum en sumir telja að allt að fimmtungur hafi lifað af ísöldina, til dæmis á [[jökulsker]]jum.
Lítil fjölbreytni er í gróðurfari milli landshluta. Þó er talað um einkennisplöntur, það er [[bláklukka|bláklukku]] og [[gullsteinbrjótur|gullsteinbrjót]] á Austurlandi og [[draumsóley]] og [[krossjurt]] á Vestfjörðum. Nokkrar plöntur eru bundnar við ákveðin svæði, til dæmis [[skeggburkni]] á Norðurlandi og [[burstajafni]] á Suðausturlandi. Yfir 600 [[Mosar|mosategundir]], 700 [[flétta|fléttutegundir]] og um 2.000 tegundir af [[sveppur|sveppum]] hafa fundist á Íslandi. Ein ástæða fjölda sveppategunda er sú að sveppagró eru smásæ og geta borist með vindum, aukinheldur þrífast sveppir í tiltölulega ófrjóum jarðvegi. Eitt megineinkenni gróðurfars á Íslandi er mosi en hann er víða eini gróðurinn sem þrífst í hraunum og söndum landsins.
== Dýralíf ==
[[Mynd:Iceland2008-Latrabjarg.puffin.JPG|thumb|right|Lundi í hreiðri sínu við [[Látrabjarg]] á [[Vestfirðir|Vestfjörðum]].]]
Miðað er við að um 1.600 tegundir dýra finnist á Íslandi, ríflega helmingurinn [[skordýr]].<ref>{{Vísindavefurinn|1160|Hvað eru margar dýrategundir á Íslandi?}}</ref> Fá stór spendýr finnast á Íslandi, [[heimskautarefur]]inn er eina upprunalega spendýrið.<ref>{{Vísindavefurinn|109|Eru til margar tegundir af refum á Íslandi og hverjar eru þær?}}</ref> [[Hvítabjörn|Hvítabirnir]] hafa einnig borist til landsins með [[hafís]]. Önnur stærri dýr hafa verið flutt til landsins og meðal þeirra má nefna [[hagamús]]ina, [[hreindýr]], [[minkur|minkinn]], [[rotta|rottuna]], [[köttur|ketti]] og [[hundur|hunda]]. Búskapur er hafður á [[kind]]um, [[hestur|hestum]] og [[nautgripur|nautgripum]]. Þá tíðkast einnig eldi [[Hæna|hænsna]] (kjöt og eggjaafurðir), [[loðdýr]]a, [[svín]]a og [[geit]]a.
[[Rostungur|Rostunga]] má finna við strendur landsins og sex tegundir [[selur|sela]] sömuleiðis; [[landselur]], [[vöðuselur]], [[hringanóri]], [[útselur]], [[blöðruselur]] og [[kampselur]]. Sést hafa 23 tegundir [[hvalur|hvala]] á [[Íslandsmið]]um en á hverjum tíma er metið sem svo að á bilinu 3-4 hundruð þúsund hvali megi finna þar. Einna fjölmennustu tegundirnar eru [[langreyður]], [[hrefna]], [[grindhvalur]] og [[sandreyður]] en einnig finnast [[steypireyður|steypireyðar]], [[andarnefja|andarnefjur]], [[háhyrningur|háhyrningar]], [[búrhvalur|búrhvalir]] og [[blettahnýðir|blettahnýðar]]. [[Hnúfubakur]] er aftur á móti mjög sjaldgæfur að talið er vegna ofveiða Norðmanna en hann var friðaður árið [[1955]]. Enn sjaldgæfari tegundir eru [[náhvalur]] og [[mjaldur]].<ref>{{Vísindavefurinn|1471|Hvað eru margir hvalir í sjónum í kringum Ísland?}}</ref> Í [[ferskvatn]]i lifa [[lax]]ar, [[urriði|urriðar]], [[bleikja|bleikjur]], [[hornsíli]] og [[áll|álar]].
Alls hafa sést um 370 tegundir fugla á Íslandi, þ.m.t. [[mávur|mávar]], [[önd|endur]], [[Álft|svanir]], [[haförn|hafernir]], [[hrafn]]ar og [[fálki|fálkar]]. Um 80 tegundir [[fugl]]a verpa á Íslandi. [[Lundi]]nn er álitinn eins konar einkennisdýr landsins, enda er hann fjölmennastur fugla, talið er að 10 milljón lunda verpi á Íslandi á hverju sumri.<ref>{{Vísindavefurinn|4384|Þrífst lundi á Íslandi bara í Grímsey og Vestmannaeyjum?}}</ref> Ísland er einnig viðkomustaður [[farfugl]]a, s.s. [[gæs]]a og [[vaðfugl]]a. Mikil dúntekja hefur verið við Íslandsstrendur í gegnum aldirnar en hún er mikilvæg á [[Hlunnindi|hlunnindajörðum]]. [[Æðarfugl]]inn var friðað á Íslandi árið 1786 og var þar með fyrsta dýr í heiminum sem hlaut friðun.
== Tilvísanir ==
<div class="references-small">{{reflist}}
== Heimildir ==
* Upplýsingar á ýmsum vefsíðum [http://www.ni.is Náttúrufræðistofnunar Íslands]
== Tenglar ==
{{commonscat|Geography of Iceland|Landafræði Íslands}}
* [http://www.ni.is/ Náttúrufræðistofnun Íslands]
* [http://www.natkop.is Náttúrufræðistofa Kópavogs]
* [http://www.island.is/ferdalog-og-samgongur/innanlands Island.is - Ferðalög og samgöngur > Innanlands]
* [http://www.na.is Náttúrustofa Austurlands]
* [http://www.nsv.is Náttúrustofa Vesturlands]
* [http://www.nna.is Náttúrustofa Norðausturlands]
* [http://www.nattsud.is Náttúrustofa Suðurlands]
* [http://www.nr.is Náttúrustofa Reykjaness]
* [http://www.nave.is Náttúrustofa Vestfjarða]
* [http://www.nnv.is Náttúrustofa Norðurlands vestra]
* [http://www.lmi.is/ Landmælingar Íslands]
* [http://www.hafro.is/ Hafrannsóknarstofnun]
* [http://www.veidimal.is/ Veiðimálastofnun]
* [http://www.orkustofnun.is/Apps/WebObjects/Orkustofnun.woa/1/wa/dp?id=61&wosid=3RXzhlcntpRdtADJt24Llg Orkustofnun - Gögn og fróðleikur]
* [http://wayback.vefsafn.is/wayback/20071210210043/www.hagstofa.is/Pages/1888 Landshagir 2007 - Land og umhverfi], rit gefið út af [[Hagstofa Íslands|Hagstofu Íslands]]
* [http://www.floraislands.is/ Flóra Íslands]
=== Félagasamtök ===
* [http://www.landvernd.is Landvernd]
* [http://www.nsi.is Náttúruverndarsamtök Íslands]
<!--
===Vísindavefurinn===
* {{vísindavefurinn|26390|Hvort er Ísland nær norðurpólnum eða meginlandi Evrópu?}}
* {{vísindavefurinn|391|Á hvaða breiddargráðu er Ísland?}}
* {{vísindavefurinn|2556|Hvernig er bauganet jarðar uppbyggt og hver eru hnit Íslands á hnettinum?}}
* {{vísindavefurinn|5950|Af hverju snjóar á Íslandi?}}
* {{vísindavefurinn|5955|Af hverju er Ísland eyja?}}
* {{vísindavefurinn|4704|Hvað er Snæfellsjökull hár og hvar er hann í röðinni yfir hæstu jökla Íslands?}}
* {{vísindavefurinn|4690|Hverjir eru 5 hæstu fjallvegir á Íslandi?}}
* {{vísindavefurinn|4194|Hvað eru margar eyjar og sker á Íslandi?}}
* {{vísindavefurinn|4213|Hver er vatnsmesta á Íslands?}}
* {{vísindavefurinn|4238|Hversu stór hluti Íslands er hálendur?}}
* {{vísindavefurinn|3140|Hver eru dýpstu stöðuvötn á Íslandi?}}
* {{vísindavefurinn|2955|Hver eru tíu stærstu vötn Íslands?}}
* {{vísindavefurinn|2212|Hver er lengsta á á Íslandi og hvað er hún löng?}}
* {{vísindavefurinn|2188|Hver er stærsta eyjan við Ísland?}}
* {{vísindavefurinn|2101|Hvar er miðpunktur Íslands?}}
* {{vísindavefurinn|1089|Hvað er Ísland stórt að ummáli?}}
* {{vísindavefurinn|957|Tilheyrir Ísland raunverulega Skandinavíu eða er það bara talið með Norðurlöndunum vegna skyldleika?}}
* {{vísindavefurinn|4210|Verður Ísland aftur skógi vaxið?}}-->
[[Flokkur:Landafræði Íslands|*]]
| |||