|
ystjowehghoWHGhgqwGfhouieqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqqf
:''„Sesar“ vísar hingað, sjá [[Sesar (mannsnafn)]] fyrir karlmannsnafnið.''
[[Mynd:Bust of Gaius Iulius Caesar in Naples.jpg|thumb|right|250px|Brjóstmynd af Caesari]]
'''Júlíus Caesar''', stundum ritað '''Júlíus Sesar''', [[12. júlí|12.]] eða [[13. júlí]] um 100 f.Kr.<ref>Í flestum sögu- og handbókum er fæðingarár Caesars sagt vera 100 f.Kr. en sumir fornfræðingar hafa leitt líkur að því að hann hafi verið fæddur árið [[101 f.Kr.]] eða [[102 f.Kr.]] Sjá Ward, Heichelheim og Yeo (2003): 189, nmgr. 2.</ref> – [[15. mars]] [[44 f.Kr.]]) var [[rómarveldi|rómverskur]] [[herforingi]], [[sagnaritari]], [[stjórnmál]]amaður og síðar [[einvaldur]] í [[Róm]].
== Æska og upphaf stjórnmálaferils ==
Gaius Júlíus Caesar var fæddur í [[Róm]] um 100 f.Kr. Hann var af júlíönsku ættinni sem var ein tignasta og elsta patríseaættin í Róm til forna. Caesar var upphaflega auknefni manna af júlíönsku ættinni. Síðan hefur nafnbótin Caesar verið höfð um alla [[Rómarkeisari|Rómarkeisara]]. Faðir Caesars hét einnig Gaius Julius Caesar og var meðal annars landstjóri í skattlandinu Asiu. Móðir Caesars hét Aurelia Cotta. Föðursystir Caesars, Julia, var eiginkona [[Gaius Marius|Gaiusar Mariusar]] sem var einn valdamesti maður Rómar þegar Caesar var að vaxa úr grasi. Árið 85 f.kr. lést faðir Caesars og varð hann þá höfuð fjölskyldunnar. Stuttu síðar giftist Caesar Corneliu sem var dóttir [[Lucius Cornelius Cinna|Luciusar Corneliusar Cinna]], en hann var helsti stuðningsmaður Gaiusar Mariusar. Í æsku Caesars geisaði borgarastríð á milli Mariusar og [[Lucius Cornelius Sulla|Luciusar Corneliusar Sulla]]. Marius lést árið 86 f.Kr. en stuðningsmenn hans héldu völdum í Rómaborg til ársins 83 f.Kr., en þá hertók Sulla borgina og tók sér alræðisvald. Sulla hóf að taka fjölmarga stuðningsmenn Mariusar af lífi og senda aðra í útlegð. Tengsl Caesars við Marius settu hann í hættu og var honum skipað að skilja við Corneliu en Caesar neitaði og flúði borgina. Caesar gekk í herinn og hélt til [[Anatólía|Anatólíu]], en Rómverjar stóðu þá í landvinningum á því svæði.
Eftir að Sulla lést, árið 78 f.Kr., sneri Caesar aftur til Rómaborgar þar sem hann klifraði hinn hefðbundna metorðastiga ungra aðalsmanna í Róm (''cursus honorum''). Til að byrja með einbeitti hann sér að lagalegum málaflutningi, þar sem hann varð þekktur fyrir ræðusnilli. Árið 76 f.Kr. fæddist [[Julia (dóttir Caesars)|Julia]] dóttir Caesars og Corneliu en árið 69. f.Kr. lést Cornelia. Árið 68 f.Kr. var Caesar kosinn [[kvestor]]. Árið 63 f.Kr. tryggði hann sér embætti yfirmanns trúarleiðtoga í Róm, ''Pontifex maximus'', en því embætti hélt hann til dauðadags. Árið 62 f.Kr. var hann kosinn [[pretóri]] og ári seinna landsstjóri í Hispaniu Ulterior (núverandi suð-austurhluti [[Spánn|Spánar]]).
== Ræðismannsár og Þremenningasamband ==
Árið 60. f.Kr. var Caesar kjörinn [[ræðismaður]] fyrir árið 59 f.Kr. Á hverju ári voru kjörnir tveir ræðismenn og var samstarfsmaður Caesars maður að nafni Marcus Bibulus. Caesar og Bibulus náðu ekki vel saman enda var Bibulus hluti af íhaldssama hluta öldungaráðsins, ''optimates'', á meðan Caesar tilheyrði frjálslynda hlutanum, ''populares''. Ræðismannsár þeirra einkenndist af miklum deilum þeirra á milli um hin ýmsu mál, en ljóst er að Caesar var mun valdameiri og talað var um að árið 59 f. Kr. hafi verið ræðismannsár Júlíusar og Caesars en ekki Bibulusar og Caesars. Caesar fetaði í fórspor bræðranna [[Tiberius Sempronius Gracchus|Tiberiusar]] og [[Gaius Gracchus|Gaiusar Gracchusar]] og lét afhenda ríkisjarðir til fátækra og hermanna og lækka tollheimtu í [[Rómverskt skattland|skattlöndum]] um þriðjung.<ref>Durant, ''Rómaveldi'' bls. 204.</ref> Til að almenningur gæti fylgst með gerðum [[Rómverska öldungaráðið|öldungaráðsins]] lét Caesar gefa út blöð sem voru fest á veggi borgarinnar.
Árið 59 f.Kr. myndaði Caesar [[Fyrra þremenningasambandið|þremenningasamband]] með [[Pompeius|Gnaeusi Pompeiusi]] og [[Marcus Licinius Crassus| Marcusi Liciniusi Crassusi]]. Markmiðið með bandalaginu var að ná fram öllum helstu baráttumálum þremenninganna með því nota auð, völd og vinsældir þeirra svo hægt væri að sniðganga verklagsreglur lýðveldisins og allar þær hindranir og tafir sem þær gátu haft í för með sér. Crassus var mesti auðjöfur Rómaborgar og lagði hann fram hið pólitíska auðvald til að múta, en hann var mjög umdeildur maður vegna ríkidæmis síns. Caesar var í mikilli skuld við Crassus sem hafði að stórum hluta fjármagnað stjórnmálaferil Caesars. Pompeius var vinsælasti og sigursælasti hershöfðingi Rómaveldis á þessum tíma. Bandalagið var treyst með því að Pompeius giftist Juliu dóttur Caesars og Caesar giftist Calpurniu, dóttur eins helsta bandamanns Crassusar. Upphaflega var bandalagið leynilegt en stuðningur Pompeiusar og Crassusar við landúthlutanir Caesars opinberaði samstarf þeirra. Eftir þetta náðu þremenningarnir fram flestum sínum málum, oft með valdníðslu og mútum. Andstæðingar þrístjórnarinnar áttu á hættu að missa líf sitt. Caesar varð [[landstjóri]] í [[Gallía|Gallíu]] árið 58 f.Kr. að loknu ræðismannsári sínu. Árið 56 f.Kr. var þremenningasambandið endurnýjað og í kjölfarið tryggðu Pompeius og Crassus sér ræðismannsembættin árið 55 f.Kr. og að því loknu sáu þremenningarnir til þess að Crassus fékk landstjórn yfir skattlandinu Sýrlandi og Pompeius yfir [[Spánn|Spáni]]. Einnig fékk Caesar fimm ára framlengingu á landstjórn sinni í Gallíu.
== Hernám Gallíu ==
[[Mynd:Siege-alesia-vercingetorix-jules-cesar.jpg|thumb|right|150|[[Vercingetórix]] gefst upp fyrir Caesari]]
Caesar gersigraði Gallíu handan [[Alpar|Alpa]], núverandi [[Frakkland]], á sjö árum 58-52 f.Kr. Tiltölulega auðveldur sigur Caesars yfir Göllum átti sér langan aðdraganda. [[Gallastríðið]] var einskonar innbyrðis [[borgarastyrjöld]] þar sem tekist var á um samskipti við menningarsvið [[Miðjarðarhafið|Miðjarðarhafsins]] en hluti gallísku þjóðarinnar var þegar orðinn þátttakandi í viðskiptakerfi Miðjarðarhafsins og aðlagaður rómverskri menningu. Því átti Caesar öfluga bandamenn í Gallíu. Gallar skiptust í nokkra þjóðahópa og fjölmargar smáþjóðir sem vildu halda sjálfstæði sínu.
Þegar ræðismannsári í Rómaveldi lauk var vaninn að öldungaráðið úthlutaði fráfarandi ræðismanni landstjórn. Caesari var úthlutað landstjórn yfir skóglendi Ítalíu. Caesar varð móðgaður yfir þessu enda var markmið öldungaráðsins að takmarka völd hans. Caesar fékk þessu hnekkt, í krafti þremenningasambandsins, og fékk stjórn yfir Norður-Ítalíu og ''Illyricum'' (norðvesturhluta [[Balkanskagi|Balkanskagans]]) og þar með stjórn yfir fjórum herdeildum. Upphaflega virðist Caesar hafa ætlað sér að gera innrás í Daciu (núverandi [[Rúmenía|Rúmeníu]]) en í Gallíu var vaxandi ólga vegna ásóknar [[Germanar|germannskra þjóða]] vestur um [[Rín (fljót)|Rín]]. Rómverjar höfðu þá þegar náð fótfestu í suðausturhluta Gallíu (''Narbonensis'') og stofnað þar skattland. Caesar tók við stórn þess svæðis þegar hann hóf hernaðaraðgerðir sínar í Gallíu og notaði sem stökkpall fyrir frekari útþennslu Rómaveldis norður á bóginn. Lagði Caesar áherslu á verndarhlutverk sitt fyrir Galla en með því var hann líka að hindra að Gallar og Germanar færu að vinna saman. Borgarsamfélög voru farin að myndast í Gallíu og réðu höfðingjar þar sem voru undir rómverskum áhrifum og kom Caesar sér vel við þá. Þannig söfnuðu höfðingjar liði á hættutímum og út frá borgunum byggði Caesar upp valdakerfi. Þegar Caesar réðst inn í [[Belgía|Belgíu]] fór hann með menn sína norður með Rín og lék grátt germanskar þjóðir til að hræða þá svo að þeir kæmu Belgum ekki til hjálpar. Þegar að kom að [[Ermasund]]i í baráttunni við Belga fór hann með flokk yfir til [[Bretland]]s og vann sigur yfir Britonum, var það líka gert svo að þeir skiptu sér ekki að því sem var að gerast á [[meginland Evrópu|meginlandinu]]. Þegar Caesar hafði náð stuðningi mikils hluta gallísku þjóðarinnar og ákvað hann að kalla saman þjóðþing og koma á fót ríkisstofnun sem gæti framkvæmt pólitískar skipanir hans. En hernaður Caesars og liðs hans hafði verið miskunnarlaus og fjöldi manns tekinn af lífi og aðrir færðir í þrælkun. Því áttu margir harma að hefna og brátt gaus upp uppreisn gegn Rómverjum í Gallíu. Uppreisnarmenn með [[Vercingetórix]], sem var höfðingjasonur, í broddi fylkingar, börðust út í sveitunum og skildu eftir sig sviðna jörð svo að Rómverjar gátu ekki aflað sér vista. En Caesari, með aðstoð germansks riddaraliðs, tókst að bæla uppreisnina niður.
„Talið er að þriðjungi Galla hafi verið útrýmt. Caesar skildi eftir sig blóðuga slóð, hann barði niður þá siðmenningu sem var fyrir á staðnum með því hreinlega að fremja þjóðarmorð og hugsun hans var ekki sú að breiða út latneska menningu, heldur að fullnægja eigin framagirnd.“<ref>[http://www.romarvefurinn.is/sagan_arfur_sesars.html Rómarvefurinn].</ref>
Caesar boðaði til [[friðarfundur|friðarfundar]] með germönsku höfðingjunum, handtók þá og sendi svo hersveitir sínar til að brytja karla, konur og börn í spað. Þessi hryllingur varð til þess að [[Cato yngri|Cató]] mótmælti í Róm – ekki af mannúðarástæðum, heldur af pólitístkum ástæðum. „Það var á þennan hátt, með ofbeldi og þjóðarmorðum, sem Gallía og [[keltneski heimurinn]] voru innlimuð í rómverska menningarheiminn“.
Caesar skrifaði bók um [[Gallastríðið (Caesar)|Gallastríðið]] sem stóð í 7 ár. Þar réttlætir hann gerðir sínar og er bókin varnarit vegna ásakana frá Róm um að hann hafi farið út fyrir verksvið sitt og verið með óþarfa hernað. Hann segir að sóknir hans og innlimun hafi verið varnarstríð til að bæla niður vandamál í landinu. „Bókin er [[áróðursrit]], full af dulbúnu sjálfhóli til að sanna eigið ágæti, göfugmennsku, hógværð, ráðdeild og kænsku.“<ref>''Veraldarsaga Fjölva'' bls: 149.</ref> Í ''Rómaveldi'' eftir [[Will Durant]] segir „Gallastríð Sesars er ekki einungis varnarrit: Skýrleiki frásagnarinna og hinn fágaði einfaldleiki hefur skipað því á tignarsess í [[latneskar bókmenntir|latneskum bókmenntum]]“.
== Þrístjórnarbandalagi slitið ==
[[Mynd:Caesarova kasna detail.jpg|thumb|left|150|Gosbrunnur með styttu af Caesari]]
Á meðan dvöl Caesars í Gallíu stóð gliðnaði [[þrístjórnarbandalagið]] í sundur. Crassus, sem hafði verð skipaður landssjóri í [[Sýrland]]i, vildi ná frama og vinna lönd sem herforingi eins og Caesar og Pompeius. [[Parþía]] lá austan við Sýrland og þangað hélt Crassus með her en féll í [[Orrustan við Carrhae|orrustunni við Carrhae]] [[53. f.Kr.]]
Pompeius, sem var landsstjóri á Spáni, sat í Róm og hafði snúist á sveif með höfðingjum þar sem lýðssinnar voru farnir að verða uppvöðslusamir. Pompeius studdi öldungaráðið í því að Caesar skyldi leysa upp her sinn er landsstjóratíma hans í Gallíu lyki. Caesar neitaði þessu og árið [[49 f.Kr.]] hélt hann með her sinn í heimildarleysi yfir [[Rubicon-fljót]], sem skilur að Gallíu Císalpínu og [[Ítalía|Ítalíu]]. Við þessa ákvörðun sína mælti Caesar hin fleygu orð: „teningunum er kastað“ [ālea iacta est] og átti við að nú skyldi hann gera upp við Pompeius. Caesar hélt til Rómar með her sinn en Pompeius hörfaði til [[Balkanskagi|Balkanskaga]] þar sem hann kom sér upp herliði. [[48. f.Kr]]. Hélt Caesar á eftir honum og háðu þeir [[Orrustan við Farsalos|orrustu við Farsalos]] á [[Grikkland hið forna|Grikklandi]] og hafði Caesar sigur. Pompeius flúði til [[Egyptaland]]s þar sem hann var veginn af mönnum faraós þegar hann gekk þar á land; það gerðu þeir til að reyna að tryggja sér stuðning Caesars.
== Egyptland ==
Caesar sigldi til [[Alexandría (Egyptaland)|Alexandríu]] á eftir Pompeiusi. Þar reyndi hann að miðla málum systkinanna [[Ptólemajos]]ar og [[Kleópatra|Kleópötru]] sem gerðu bæði tilkall til krúnunar. Caesar kom Ptólemajosi konungnum frá og setti Kleópötru í hásætið. Kleópatra og Caesar eignuðust sonin [[Ptólemajos Caesar]] og gekk hann undir heitinu Caesaríon ([[Litli Caesar]]). Caesar sneri aftur til Rómar ásamt Kleópötru og Litla Caesari eftir að hafa sigrað í orrustu í [[Litla Asía|Litlu Asíu]] þar sem hann „kom, sá og sigraði“. Þegar að Caesar hafði sigrað alla stuðningsmenn Pompeiusar efndi hann til sigurgöngu um Róm og kom Kleópatra opinberlega fram við hlið hans. Caesar var giftur Calpúrníu og bjó með henni í Róm en hann var líka í sambandi við Kleópötru sem bjó í einkahöll handan Tíberfljóts. Kleópatra vildi að Caesar stofnaði konungsveldi Rómar og settist að í Alexandríu þar sem að hún yrði drottning.
== Einvaldur ==
Árið [[46 f.Kr.]] hafði Caesar náð öllu Rómveldi á sitt vald og lét hann öldungaráði gefa sér [[alræðisvald]] til 10 ára. Tveimur árum síðar tók hann sér alræðisvald til æviloka sem urðu í mars sama ár. Caesar var snjall stjórnmálamaður og kom á ýmsum umbótum í stjórnkerfinu. Hann fjölgaði í öldungaráðinu upp í 900 og tilnefndi nýja öldunga sem voru honum hliðhollir úr ýmsum þjófélagshópum og úr ýmsum skattlöndum. Hann lækkaði [[skattar|skatta]] í skattlöndum, skipti löndum milli hermanna sinna og fátækra. Hann reyndi að stemma stigu við [[þrælahald]]i með lögum. Hann sendi tugi þúsunda fátækra borgara í Róm, sem landnema til nýlendna sinna. Hinum fátæklingunum veitti hann vinnu við [[byggingaframkvæmdir]]. Hann tók upp tímatal með egypsku sniði sem var nefnt, [[júlíanska tímatalið]] og er dagatalið þar með fellt að gangi sólarinnar í stað tunglsins. 365 dagar eru í árinu og [[hlaupársdagur]] fjórða hvert ár. Hann tryggði gengi [[gjaldmiðill|gjaldmiðils]] með því að slá mynt úr [[gull]]i og setti reglur um vexti og [[gjaldþrot]]. Hann kom á skipulagi og stjórn í Rómaveldi.
== Fyrirsát og víg Caesars ==
Nokkrir fyrrum félagar Caesars óttuðust að hann ætlaði sér að afnema lýðveldið og skipa sjálfan sig konung. Þeir lögðu því á ráðin með að ryðja honum úr vegi áður en að það yrði um seinan. Í mars [[44 f.Kr.]], þegar Caesar var á leið inn í öldungaráðið, var honum veitt [[fyrirsát]] og hann stunginn til bana. Helstu samsærismenn um víg Caesars voru [[Brútus]] og [[Gaius Cassius Longinus|Cassius]]. Brutus var sonur Serviliu Caepionis sem var hjákona Caesars og var orðrómur á kreiki um að Brutus hafi í raun verið sonur Caesar, en það verður að teljast ólíklegt þar sem Caesar var líklega ekki nema fimmtán árum eldri en Brutus. Sagan segir að þegar Caesar sá Brútus meðal samsærismanna hafi hann mælt á [[forngríska|forngrísku]] „και συ τεκνον?“, sem útleggst á íslensku „''einnig þú, barn?''“.<ref>Súetóníus, ''Divus Julius'' LXXXII.</ref> en samkvæmt öðrum heimildum féll hann án þess að mæla orð.<ref>Plútarkos, ''Caesar'' 66.6-7.</ref>
[[Shakespeare]] leggur Caesari í munn lokaorðin ódauðlegu „''[[Et tu, Brute?]]''“, sem er latína og þýða má „''þú líka, Brútus?''“.
Þegar erfðaskrá Caesars var skoðuð, að honum látnum, kom í ljós að hann arfleiddi [[Ágústus|Gaius Octavianus]], frænda sinn, að auðæfum sínum. Caesar var ömmubróðir Octavianusar, sem var 18 ára þegar þetta gerðist. Octavianus og [[Marcus Antonius]], einn af helstu bandamönnum Caesars, sameinuðust gegn banamönnum Caesars, en síðar urðu þeir sjálfir andstæðingar og tókust á um völdin. Það endaði með því að Octavianus stóð upp sem sigurvegari og varð fyrsti keisari rómaveldis.
== Tilvísanir ==
{{reflist}}
== Heimildir ==
* Durant, Will, ''Rómaveldi'', fyrra bindi (Reykjavík: Mál og menning, 1993).
* Dóra Hafsteinsdóttir og Sigríðar Harðardóttir (ritstj.), ''Íslenska alfræðiorðabókin'' þriðja bindi. (Reykjavík: Bókaútgáfan Örn og Örlygur, 1990).
* Sigurður Ragnarsson, ''Heimsbyggðin, saga mannkyns frá öndverðu til nútíðar'' (Reykjavík: Mál og menning, 1995).
* Þorsteinn Thorarensen, ''Veraldarsaga Fjölva, saga mannkyns frá steinöld til geimaldar'', sjötta bindi. (Reykjavík: Fjölvaútgáfan, 1979).
* Ward, Allen M., Fritz M. Heichelheim og Cedric A. Yeo, ''A History of the Roman People'' 4. útg. (Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall, 2003).
== Tengt efni ==
* [[Ágústus]]
* [[Kleópatra]]
* [[Rómaveldi]]
== Tenglar ==
{{Wikivitnun}}
* [http://www.romarvefurinn.is/sagan_arfur_sesars.html Rómarvefurinn]
* [http://wayback.vefsafn.is/wayback/20060524001539/skolavefurinn.is/_opid/saga/old/0_old/julius_sesar/julius_sesar.pdf Skólavefurinn]
* [http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=435372&pageSelected=3&lang=0 „Gaius Júlíus Cæsar – útflúraði ekki frásögnina með óþörfu orðskrúði“; grein í ''Lesbók Morgunblaðsins'' 1982]
{{fd|100 f.Kr.|44 f.Kr.}}
[[Flokkur:Rómverskir alræðismenn]]
[[Flokkur:Rómverskir herforingjar]]
[[Flokkur:Rómverskir ræðismenn á lýðveldistímanum]]
[[Flokkur:Rómverskir sagnaritarar]]
| 