„Kalda stríðið“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
mEkkert breytingarágrip
Lína 4:
== Uppruni hugtaksins ==
Breski rithöfundurinn [[George Orwell]] notaði hugtakið „Kalt stríð“ í ritgerð í breska dagblaðinu Tribune árið 1945. Í Bandaríkjunum var það fyrst notað árið [[1947]] af [[Bernard Baruch]] og [[Walter Lippmann]] til þess að lýsa aukinni spennu milli stórveldanna tveggja í kjölfar [[Seinni heimsstyrjöldin|seinni heimsstyrjaldarinnar]].<ref>Fred Halliday, „Cold War“, hjá Joel Krieger (ritstj.), ''The Oxford Companion to the Politics of the World'' 2. útg. (Oxford: Oxford University Press, 2001).</ref> Hugmyndin var sú að „sigurvegarinn“ myndi sýna fram á yfirburði síns pólitísks kerfis, annars vegar [[kommúnismi|kommúnisma]] Sovétríkjanna og hins vegar frjáls markaðsbúskaps Bandaríkjanna.
 
== Kalt stríð ==
Enda þótt Bandaríkin og Sovétríkin hafi verið bandamenn undir lok seinni heimsstyrjaldarinnar voru uppi afar ólíkar hugmyndir um skipan mála eftir stríðið. Dagana 4.-11. febrúar [[1945]] hittust þjóðhöfðingjar Bandaríkjanna, Sovétríkjanna og Bretlands; [[Franklin D. Roosevelt]], [[Jósef Stalín]] og [[Winston Churchill]] á [[Jaltaráðstefnan|Jaltaráðstefnunni]] og réðu ráðum sínum. Niðurstaðan varð sú að Þýskalandi yrði skipt á milli stórveldanna í þrjú svæði og Berlín, sem var staðsett á yfirráðasvæði Sovétríkjanna, var einnig skipt þannig (seinna urðu þau fjögur þegar Frakklandi var úthlutað landsvæði í Suðvestur-Frakklandi).
 
[[Austur-Evrópa]] var á áhrifasvæði Sovétríkjanna. Í frægri ræðu í mars 1946 komst Winston Churchill þannig að orði að „[[Járntjaldið|Járntjald]]“ skipti Evrópu í tvennt. Vegna bágs efnahagsástands í Bretlandi sáu þarlend stjórnvöld ekki fram á að geta veitt Grikkjum og Tyrkjum áframhaldandi efnahagsaðstoð. Af þeim völdum setti þáverandi forseti Bandaríkjanna fram nýja utanríkisstefnu ári 1947 kennda við hann, [[Truman-kenningin|Truman-kenninguna]]. Með henni skuldbatt hann Bandaríkin til þess að veita Tyrklandi og Grikklandi fjárhagsaðstoð til þess að koma í veg fyrir útbreiðslu kommúnisma.
 
Á næstu áratugum breiddist spennan út frá [[Evrópa|Evrópu]] til allra heimshorna. Bandaríkin leituðust við að halda útbreiðslu [[Kommúnismi|kommúnisma]] í skefjum. Sú utanríkisstefna Bandaríkjanna var nefnd [[Truman-kenningin]], kennd við [[Harry S. Truman]], forseta Bandaríkjanna, og fólst hún í því að Bandaríkin stofnuðu til stjórnmálasambands og bandalaga í [[Vestur-Evrópa|Vestur-Evrópu]], [[Mið-Austurlönd]]um og [[Suðaustur-Asía|Suðaustur-Asíu]]. Bandaríkjamenn áttu frumkvæðið að [[Marshallaðstoðin]]ni, sem hófst árið [[1948]] og stóð í um fimm ár. Sú áætlun var í formi efnahagslegrar aðstoðar handa stríðshrjáðum löndum Vestur-Evrópu svo þau mættu skjótar vinna sig upp úr örbirgð og tryggja þannig stöðugleika í álfunni. Að sama skapi komu þau að stofnun [[Atlantshafsbandalagið|Atlantshafsbandalagsins]] (NATO), hernaðarbandalags sem var stofnað [[1949]]. Hinum megin Járntjaldsins var [[Varsjárbandalagið]] stofnað [[1955]].
 
Oft lá við styrjöld milli heimsveldanna tveggja, til dæmis í [[Kóreustríðið|Kóreustríðinu]] ([[1950]]-[[1953]]), [[Kúbudeilan|Kúbudeilunni]] ([[1962]]) og [[Víetnamstríðið|Víetnamstríðinu]] ([[1964]]-[[1975]]). Ógninni um [[gagnkvæm gereyðing|gagnkvæma gereyðingu]] af völdum [[kjarnorkuvopn]]a var beitt til að fæla andstæðinginn frá því að gera árás, samanber ''[[ógnarjafnvægi]]''. Einnig komu tímabil þar sem spennan minnkaði og báðir aðilar leituðust við að draga frekar úr henni, til dæmis með [[SALT-samningar|SALT-samningum]] um fækkun [[kjarnorkusprengja|kjarnaodda]] í [[vopnabúr]]um stórveldanna.
 
Kalda stríðið fjaraði út á [[1981-1990|níunda áratugnum]] í kjölfar baráttu fyrir auknum borgaralegum réttindum í [[Pólland]]i og umbótastefnu [[Mikhaíl Gorbatsjev|Mikhaíls Gorbatsjev]], ''[[perestroika]]'' og ''[[glasnost]]''. Sovétríkin slökuðu á haldi sínu á [[Austur-Evrópa|Austur-Evrópu]] og Sovétríkin sjálf liðuðust í sundur árið [[1991]].
 
== Tilvísanir ==