„Sagnmyndir“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
Ekkert breytingarágrip |
m Tók aftur breytingar 216.185.45.150 (spjall), breytt til síðustu útgáfu Xqbot |
||
Lína 1:
[[Sagnorð|Sagnir]] hafa þrjár myndir, [[germynd]], [[miðmynd]] og [[þolmynd]]. Ræðst notkun þeirra af því hvort áhersla er fremur lögð á geranda eða þolanda.
== Germynd ==
{{aðalgrein|Germynd}}
'''Germynd''' {{skammstsem|gm.|germ.}} er algengasta sagnmyndin. Áherslan er á geranda setningarinnar; t.d. ''Jón '''klæddi''' sig, móðirin '''klæðir''' drenginn.''
== Miðmynd ==
{{aðalgrein|Miðmynd}}
'''Miðmynd''' {{skammstsem|mm.|miðm.}} þekkist á því að endingin ''-st'' (sem kallast [[miðmyndarending]]) bætist við germyndina (t.d. ''Jón klæddi'''st'''''). Á undan miðmyndarendingunni falla þó niður endingarnar ''-ur'', ''-r'' og ''r-ð''
Dæmi:
* þú kem'''ur''' → þú kem'''st'''
Miðmynd segir frá því hvað gerandi/gerendur gerir/gera við eða fyrir sjálfan/sjálfa sig, t.d. ''hann leggst, þeir berjast.''
Fyrir kemur að germynd lítur út sem miðmynd, t.d. ''þú '''stökkst''' út í lækinn''. Til að greina á milli er hentugt að skipta um persónu eða tölu; ''þú stökkst út í lækinn - > ég stökk út í lækinn'' - sem leiðir í ljós germynd þar eð endingin ''-st'' verður að vera í öllum persónum í miðmynd.
=== Miðmyndarsögn ===
Sumar sagnir eru aðeins til miðmynd (t.d. sagnirnar ''nálgast'', ''vingast'', ''óttast'', ''öðlast'', ''ferðast'', ''heppnast'' og ''kallast'') og eru þær kallaðar ''[[miðmyndarsögn|miðmyndarsagnir]]''.
=== Miðmyndarending ===
'''Miðmyndarending''' er endingin ''-st'' (áður ''-zt'' og í forníslensku ''-sk'')<ref name="Íslenskt mál">http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=425850&pageSelected=9&lang=0 Íslenskt mál 264. þáttur</ref> sem bætt er við germyndina til að mynda miðmynd.
Miðmyndarendingin ''-st'' fellur niður á eftir ''-st'' eða ''-sst'' í germynd:
* haldast: Staðan hélst óbreytt
* festast: Fóturinn hefur fest
* kyssast: Hjónin hafa kysst
* hittast: Höfum við hist?
==== Miðmyndarendingin í forníslensku ====
Um árið [[1200]] endaði ''-umk'' í [[fyrsta persóna|fyrstu persónu]] [[eintala|eintölu]] þar sem ''-mk'' hlutinn er komin af orðinu '''mik''' (gömul mynd [[persónufornafn]]sins '''mig'''),<ref name="vísinda">[http://www.visindavefur.hi.is/svar.php?id=6986 Á hvaða sviði málfræðinnar hafa mestar breytingar orðið frá forníslensku til dagsins í dag?]</ref> og í öllum öðrum beygingarmyndum endaði hún á ''-sk'' sem er komið orðinu '''sik''' (sem er gömul mynd [[afturbeygt fornafn|afturbeygða fornafnsins]] '''sig''').<ref name="vísinda"/>
Upp úr [[1200]] fær [[fyrsta persóna|1. persóna]] einnig endinguna ''-sk''/''-zk'' í staðin fyrir ''-mk''.<ref name="Íslenskt mál"/><ref name="vísinda"/> Hætt var að nota ''-sk'' um lok [[13. öld|13. aldar]] (um [[1300]]) og endingin ''-z'' notuð í staðinn. Á [[14. öld]] komu endigarnar ''-zt'' og ''-zst'' fram (og virðist [[framburður]]inn þá orðinn ''st'' eins og hann er núna)<ref name="Íslenskt mál"/> en á [[15. öld]] er endingin ''-zt'' nær eingöngu notuð. Á [[15. öld]] koma fram nýjar endingar; ''-nzt'' og ''-zt'' og síðar ''-nst'' og ''-st''. Á [[17. öld]] var farið að bæta við endinguna ''-st'' þannig að hún varð ''-ustum'' (berj''ustum''). Á [[18. öld]] endurvöktu [[málhreinsun]]armenn gömlu miðmyndarendinguna ''-umst'' og er það endingin sem notuð er í dag (köll''umst'', berj''umst'', elsk''umst''..)
{| {{prettytable}}
! rowspan="2" colspan="2"|
! colspan="2" align="center" | Upp úr [[1200]]
! colspan="1" align="center" | Undir lok [[13. öld|13. aldar]]
! colspan="1" align="center" | [[14. öld]]-[[15. öld|15. aldar]]
! colspan="2" align="center" | [[15. öld]]-[[17. öld|17. aldar]]
! colspan="2" align="center" | [[17. öld]]
|-
! align="center" | -sk
! align="center" | -zk
! align="center" | -z
! align="center" | -zt
! align="center" | -nst
! align="center" | -st
! align="center" | -stum
|-
! align="center" | [[fyrsta persóna|1. persóna]]
! rowspan="1"| [[eintala]]
| align="center" | berjum'''sk'''
| align="center" | berjum'''zk'''
| align="center" | berjum'''z'''
| align="center" | berjum'''zt'''
| align="center" | berju'''nst'''
| align="center" | berju'''st'''
| align="center" | berju'''stum'''
|}
{{Athygli|Það þarf að fara yfir þessa töflu í samræmi við heimildirnar (Vísindavefurinn og Íslenskt mál). Ef einhver á líka ritin Íslensk Tunga I-III þá væri frábært ef viðkomandi gluggaði í þær og bætti einhverju inn um þetta.}}
Og svo miðmyndarsögnin ''kallast'' sé tekin til dæmis í öllum persónum;
{| {{prettytable}}
! rowspan="2" colspan="2"|
! colspan="1" align="center" | Í forníslensku
! colspan="1" align="center" | Undir lok [[13. öld|13. aldar]]
! colspan="1" align="center" | Lok [[13. öld|13. aldar]]
|-
! align="center" | -mk/-sk
! align="center" | -z
|-
! align="center" | [[fyrsta persóna|1. persóna]]
! rowspan="2"| [[eintala]]
| align="center" | kollu'''mk'''
| align="center" | köllumz
| align="center" | köllumst
| align="center" | kallast
|-
! align="center" | [[fyrsta persóna|2.]] og [[þriðja persóna|3. persóna]]
| align="center" | kalla'''sk'''
| align="center" | kallaz
| align="center" |
| align="center" | kallast
|-
! align="center" | [[fyrsta persóna|1. persóna]]
! rowspan="3"| [[fleirtala]]
| align="center" | kollum'''sk'''
| align="center" | köllumz
| align="center" |
| align="center" | köllumst
|-
! align="center" | [[önnur persóna|2. persóna]]
| align="center" | kalli'''sk'''
| align="center" | kalliz
| align="center" |
| align="center" | kallist
|-
! align="center" | [[þriðja persóna|3. persóna]]
| align="center" | kalla'''sk'''
| align="center" | kallaz
| align="center" |
| align="center" | kallast
|}
== Þolmynd ==
'''Þolmynd''' {{skammstsem|þm.|þolm.}} er mynduð með hjálparsögninni ‚að vera‘ eða ‚að verða‘ og lýsingarhætti þátíðar af aðalsögn. Þolmynd leggur áherslu á þolanda setningar en geranda er sjaldnast getið, dæmi:
* ''Jón '''var klæddur''' af móðurinni.''
* '''''Vitað er''' að jörðin er lífvænleg.''
* ''Henni '''var hjálpað.'''''
=== Hin nýja þolmynd ===
Hin '''hefðbundna þolmynd''' sem notuð hefur verið í gegnum tíðina er notuð af bæði eldri og yngri málnotendum.
* Ég var beðin að læra heima í gær.
* Mér var hrint í skólanum.
En upp á síðkastið hafa margir yngri málnotendur tekið upp á því að nota það sem kallast '''nýju þolmyndina'''.
* Það var beðið mig að læra heima í gær. / Í gær var beðið mig að læra heima.
* Það var hrint mér í skólanum. / Í skólanum var hrint mér.
== Tengt efni ==
* [[Aflagssögn]]
* [[Geld þolmynd]]
* [[Miðmyndarsögn]]
== Heimildir ==
* {{bókaheimild|höfundur=Bjarni Ólafsson|titill=Íslenskur málfræðilykill|útgefandi=Mál og menning|ár=1995|ISBN=ISBN 9979-3-0874-5}}
* {{bókaheimild|höfundur=Björn Guðfinnson|titill=Íslensk málfræði|útgefandi=Námsgagnastofnun|ár=án árs}}
* {{bókaheimild|höfundur=Þórunn Blöndal|titill=Almenn málfræði|útgefandi=Mál og menning|ár=1985}}
<references/>
== Frekara lesefni ==
* {{bókaheimild|höfundur=Kristján Árnason|höfundur2=Jörgen Pind|titill=Íslensk tunga I|útgefandi=Almenna bókafélagið|ár=2005|ISBN=ISBN 9979-2-1900-9}}
* {{bókaheimild|höfundur=Guðrún Kvaran|titill=Íslensk tunga II|útgefandi=Almenna bókafélagið|ár=2005|ISBN=ISBN 9979-2-1900-9}}
* {{bókaheimild|höfundur=Höskuldur Þráinsson|titill=Íslensk tunga III|útgefandi=Almenna bókafélagið|ár=2005|ISBN=ISBN 9979-2-1900-9}}
[[Flokkur:Málfræði]]
[[Flokkur:Sagnorð]]
[[cs:Trpný rod]]
[[en:Grammatical voice]]
[[fi:Passiivi]]
[[nl:Actief/passief (taalkunde)]]
[[ru:Залог (грамматика)]]
| |||