„Prjón“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
Xqbot (spjall | framlög)
m Vélmenni: nl:Breien (textiel) er úrvalsgrein; útlitsbreytingar
Lína 1:
[[Mynd:Pink knitting in front of pink sweatshirt.JPG|thumb|Prjónað á tvo prjóna]]
 
'''Prjón''' (eða '''prjónaskapur''') er aðferð til að framleiða [[vefnaður|vefnað]] eða [[voð]] með [[garn|garni]]i. Prjónað efni samanstendur af lykkjum sem dregnar hafa verið gegnum aðrar lykkjur. Lykkjurnar liggja á prjóninum þar til nýjar lykkjur eru dregnar í gegn með garninu sem notað er og fer lykkjufjöldinn á prjónunum eftir stærð flíkurinnar (verksins) sem verið er að prjóna. Einfaldast er að byrja og enda með sama fjölda af lykkjum en það er einnig mögulegt að bæta við (útaukning) eða fækka lykkjum (fella af lykkjur|fella af) meðan á vinnunni stendur. Margar aðferðir við prjónaskap eru til og mögulegt er að handprjóna og vélprjóna flíkur.
[[Mynd:Knit-schematic.png|thumb|right|Prjón]]
 
== Uppruni prjóns á Íslandi ==
Elstu ritaðar heimildir um handverkshefðina prjónaskap hér á landi má finna í Bréfabók [[Guðbrandur Þorláksson|Guðbrands Þorlákssonar]] [[Hólabiskupar|Hólabiskups]] frá seinni hluta [[16. öldin|16. aldar]] en á þeim tíma voru [[landskuld|landskuldir]]ir greiddar í prjónasaumi. Ennig má lesa í fornbréfi frá [[1560]] um prjónapreysur sem greiða mátti með landskuldir á bæ á norðurlandi. Talið er að prjón hafi borist til Íslands á fyrri hluta 16. aldar með [[Þýskaland|þýskum]], [[England|enskum]] eða [[Holland|hollenskum]] kaupmönnum og náði það fljótt mikilli útbreiðslu um landið. Auðvelt var fyrir landsmenn að framleiða [[Ull|ullarvarning]] með þessu nýja verklagi bæði til sölu og eigin nota og er það talin vera ástæða þess að prjón náði fljótt svo mikilli útbreiðslu. Elstu prjónauppskriftir, sem vitað er um hér á landi eru frá árunum [[1760]]-[[1770]] og eignaðar [[Skúli Magnússon|Skúla Magnússyni]] fógeta. Eru það uppskriftir af karlmanns- og kvenmannspeysu ásamt uppskriftir að karlmannssokkum, kvensokkum, nærbuxum og húfu.
 
== Elstu dæmi um prjón á Íslandi ==
Talið er að elsta prjónaða flík sem fundist hefur á Íslandi sé sléttprjónaður belgvettlingur frá 16. öld sem fannst við uppgröft að [[Stóra Borg|Stóru Borg]] árið [[1981]]. Einnig hefur á sama stað fundist háleistur og sléttprjónaður smábarnasokkur sem talið er vera frá [[1650]]-[[1750]]. Þessir sokkar eru þeir einu hér á landi sem varðveist hafa nokkurn veginn heilir. Árið [[1927]] fannst við fornleifauppgröft á [[Bergþórshvoll|Bergþórshvoli]] leifar af prjónlesi sem talið er vera frá fyrri hluta [[17. öldin|17. aldar]]. Það heillegasta úr þeim fundi var belgvettlingur með einum þumli og sokkbol. Hann var ólíkur þeim belgvettlingi sem fannt á Stóru Borg bæði hvað varðar lögun þumalsins og úrtöku. Í [[Kaupmannahöfn]] hafa fundist nokkrir sléttprjónaðir [[belgvettlingar]] sem taldir eru vera af íslenskum uppruna.
== Prjónar og prjónastærðir ==
[[Mynd:Knitting needle set.png|thumb|right|Prjónasett]]
[[Mynd:Knitting needles sizes straight.png|thumb|right|Bandprjónar]]
[[Mynd:Knitting needle sizes circular.png|thumb|right|200px|Hringprjónar ]]
Ýmsar tegundir eru til af prjónum, þannig að oft getur verið erfitt að velja hvað á að nota. Hægt er að kaupa prjóna úr mismunandi málmi, málmblöndum, [[plast|plasti]]i, akrýl, bambus, birki rósavið svo eitthvað sé nefnt. Einnig er hægt að fá prjóna með mismunandi oddi, þ.e. "venjulegum oddi" eða oddhvassa sem sumum finnst betra að nota við prjón á gatamunstri.
Hér áður fyrr var algengast að nota svo kallaða bandprjóna, stundum kallaðir peysuprjónar en það eru tveir langir (oftast 35sm) prjónar með haus á öðrum endanum. Hausinn á endanum á þeim kemur í veg fyrir að lykkjurnar detti út af prjóninum meðan verið er að prjóna. Þeir eru notaðir tveir saman þegar verið er að prjóna margar lykkjur fram og til baka, þá er ekki hægt að nota til að prjóna í hring. Síðar leystu hringprjónar, með áfastri snúru á milli tveggja prjónaodda (sjá mynd) bandprjónanna af. Enda eru þetta mjög hentugir prjónar sem hægt er að nota til að prjóna í hring eða fram og til baka allt eftir því hvað fólk vill. Núna er til mjög mikið úrval af prjónum, hægt er að fá prjóna sem eru með lausrr snúru sem er þá annað hvort skrúfuð eða smellt á prjónana, en auðvita er einnig hægt að fá hringprjóna með áfastri snúru. Til að prjóna t.d. sokka eða vettlinga eru notaðir 5 prjónar sem einnig er hægt að fá í ýmsum stærðum og gerðum. þeir eru stuttir með oddum báðum megin ýmist úr [[Málmur|málmi]] eða [[tré]]. Einnig er að nota þá þegar verið er að prjóna litla hluti og eru þá notaðir tveir prjónar í einu og prjónað fram og til baka.
 
{| class="wikitable"
Lína 57:
|}
 
Það er mismunandi mælikvarði á prjónastærð eftir því hvort miðaða er við [[Evrópa|evrópu]] eða [[USA]]. Dæmi um það má sjá í töflunni. Hægt er að kaupa prjónar í stærðum 2 til 30 miðað við evrópskar prjónastærðir.
 
== Að lesa prjónauppskriftir ==
Prjónauppskriftir eru mjög misjafnar og oft er erfitt fyrir byrjanda að lesa allar þessar [[skammstafanir]]. Uppskriftinar eru misjafnlega nákvæmar, og sumar gera ráð fyrir því að nokkur prjónareynsla sé til staðar. En aðra eru mjög ítarlegar og góðar fyrir byrjendur. Talað er um að best er að lesa alla uppskriftina yfir áður en byrjað er að prjóna til að fá yfirsýn yfir verkið. Í prjónauppskriftum er mikið um skammstafanir og því miður er ekki alltaf samræmi milli prjónauppskrifta hvað þessar skammstafanir þýða.
Í eftirfarndi töflu má sjá dæmi um nokkra skammstafanir úr íslenskum uppskriftum. Á vefsíðu Storksins er að finna mjög gagnlega upplýsingar, þýðingar á skammstöfum úr ensku í íslensku.
{| class="wikitable" right
|-
Lína 89:
[[Mynd:Stockinette.jpg|thumb|right|200px|Prjónafesta]]
Þegar prjónað er eftir uppskrift og viðeigandi stærð hefur verið valin, þarf að finna út prjónafestu. Rétt prjónafesta getur skipt öllu máli og verið lykillinn að vel heppnuðu verki.
Prjónfesta (stundum kallað prjónþensla) er þá fjöldi lykkja mældur yfir t.d. 10 cm á breiddina á sléttu prjóni og fjöldi umferða mældar yfir 10 cm á hæðina á sléttu prjóni.
Yfirleitt má ganga út frá því að prjónfesta sé mæld á slétt prjón og þannig er það gefið upp. Stundum er prjónfestan gefin upp í mynsturprjóni í uppskriftum. Þá getur verið mikilvægt að prjóna prufu af mynstrinu til að sannreyna prjónfestuna.
 
Hvernig fólk prjónar er einstaklingsbundið. Sumir prjóna fast meðan aðrir prjóna laust. þess vegna getur verið mikilvægt að gera fyrst prjónfestuprufu, þegar verið er að byrja prjónaskap er gott að prjóna sýnishorn 15x15 sm og mæla svo 10x10 sm bút og gá hvort réttur lykkjufjöldi sé innan 10 sm markanna og eins hvort umferðarfjöldinn sé réttur miðað við 10 sm. Ef lykkjurnar eru of margar er prjónað of fast og þarf því að fá sér grófari prjóna, ef lykkjurnar eru of fáar er prjónað of laust og þarf því fínni prjóna.
 
Margar tegundir prjóna eru til og getur það haft áhrif á prjónafestu hvað prjóna er verið að vinna með. Prjónar geta verið missleipir eða stamir. Best er að nota sams konar prjóna í alla flíkina, t.d ekki nota bambusprjóna í ermarnar og álprjóna í bolinn eða öfugt. Það fer reyndar eftir garni sem notað er hversu áberandi munurinn getur orðið ef notaðar eru margar tegundir af prjónum í sömu flík.
 
== Lopaprjón ==
Lína 106:
Þessar tvær einstöku hárgerðir gera íslensku ullina léttari en flestar ullartegundir. Ullin hrindir frá sér vatn og heldur húðinni þurri með því að hleypa í gegn útgufun frá líkamanum.
 
Þegar ull er unninn hér á árum aður var byrjað að draga togið úr þelinu. Síðan var ullin kembd, þelið í þelkömbum en togið í togkömbum. Ullin var síðan dregin úr kömbunum í kembu og var það undirbúningur fyrir spuna sem einmitt var næsta verk. Úr þelinu var spunninn fínn þráður en úr toginu grófur.
 
Fyrr á tímum var spunnið á halasnældu sem var ævafornt áhald en halasnældan var ómissandi í tóvinnu fyrri alda, bæði við að spinna úr ullinni svo og að tvinna þráð. Spunarokkar urðu ekki algengir á Íslandi fyrr en á 19. öld
Lína 112:
Orðið lopi táknaði ull sem hafði verið kembd í kömbum og teygð út í lausan streng til undirbúnings því að spinna ullina í halasnældu og rokk þar til ullarverksmiðjur urðu til. Eftir það var einnig farið að nota orðið lopi um ullarstrengi sem voru á vinnslustingi á milli vélkembingar og vélspuna.
 
Handprjón úr lopa hófst þó ekki fyrr en um [[1930]]. Á árunum eftir [[1940]] urðu handprjónaðar [[lopapeysa|lopapeysur]] vinsælar. Voru þær prjónaðar á hringprjón. Íslenska lopapeysan er prjónuð með hringlaga mynstri og fara ýmsar sögur af hvaða sú fyrirmynd er, ýmist er talið að það sé komið frá Grænlandi eða [[Svíþjóð]]. Hafi íslenskar lopapeysur orðið til fyrir áhrif frá þessum löndum hefur þurft mikla hugkvæmni til að aðlaga snið, úrtökur og munstur. Telja verður því íslensku lopapeysuna frumhönnun.
 
Ekki er óhugsandi að enn eigi eftir að koma á daginn hver hinn raunverulegi höfundur hennar var.
Lína 126:
Léttlopi er helmingi þynnri en Álafosslopinn og hentar því vel í peysur sem notaðar eru jafnt inni sem úti.
 
Plötulopi er óspunninn og laus í sér. Hann hentar vel í ýmsar gerðir lopaprjóns, hann er oft notaður tvöfaldur eða ef prjóna á mjög létta og þunna flík er hann notaðaur einfaldur með einbandi sem gerir hann mun sterkari en ef hann notaður einfaldur.
 
Hosuband er bland af loða og nælonið sem gerir það einstaklega slitsterkt. Bandið vel í sokka.
 
Einband er fíngert og létt band sem gott er að nota í sjöl og léttar flíkur.
 
Íslenski lopinn er framleiddur í mörgum litum og má sjá litaúralið á heimasíðu [http://www.istex.is Ístex]
Lína 171:
* [http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3583905 „Fyrr á öldum voru það karlar einir sem máttu prjóna“; grein í Heimilistímanum, 1978]
* [http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=2472873 „Þegar prjónaskapurinn var stóriðja“; grein í DV 1983]
* [http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=4153001 „Fjörugt prjónakaffi“; grein í Morgunblaðinu 2007]
* [http://www.youtube.com/watch?v=G9hv44QwQ-A Að fitja upp - gamla góða aðferðin (YouTube)]
 
Lína 193:
 
* [http://www.youtube.com/watch?v=_Cy9PVTBAuk Skemmtilegt prjónamunstur (YouTube)]
{{Tengill ÚG|nl}}
 
[[Flokkur:Prjón]]