Útgáfa síðunnar 24. janúar 2014 kl. 22:57 breyta 83.66.212.23 (spjall) Ekkert breytingarágrip ← Eldri breyting		Útgáfa síðunnar 3. febrúar 2014 kl. 05:53 breyta taka aftur þessa breytingu Xqbot (spjall \| framlög) Vélmenni 58.613 breytingar m Vélmenni: zh:萨珊王朝 er gæðagrein; útlitsbreytingar Nýrri breyting →
Lína 1: {{Hreingera}} [[Mynd:Persia_600ad.jpg\|thumb\|right\|270px\|Sassanídaveldið og leppríki þeirra árið 600 (skömmu fyrir innrás Araba).]] '''Sassanídar''' eða '''Sassanídaveldið''' er nafn yfir þriðju írönsku konungsættina eða aðra persnesku konungsættina. Þessi ætt stjórnaði [[Persía\|Persíu]] í 425 ár, frá [[226]] til [[651]]. Nafnið Sassanídar og [[Persar]] er notað jöfnum höndum. Þeir eru nefndir svo vegna forföður ættarinnar sem hét [[Sassan]] og var valdamikill klerkur í Persíu. Stjórn Sassanída hófst þegar [[Ardasjir 1.]], sem hafði haslað sér völl innan Persíu, sigraði parþneska konunginn [[Artabanus 4.]] og batt þar með enda á stjórn þeirra yfir Íran. Veldi Sassanída endaði árið 651 með innrás [[íslam]]skra [[arabar\|araba]]. Ardashir tók sér titilinn shahanshah eða konung konunganna ([[keisari\|keisara]]) og gerðu allir eftirmenn hans hið sama. Keisarinn réð yfir fjölda annarra kónga sem hver um sig réð hluta konungdæmisins. Keisararnir voru alls 30 á þessum 425 árum. Sassanídar voru að því leyti öðruvísi en fyrri persneskar stjórnir að þeir hættu að nota [[gríska\|grísku]] eða [[latína\|latínu]] og tóku upp [[persneska\|persnesku]] sem ríkismál og komu upp sterku miðstýrðu embættismannakerfi == Saga == [[Mynd:Bas_relief_nagsh-e-rostam_couronnement.jpg\|thumb\|right\|Klettalágmynd í Íran sem sýnir guðinn [[Ahura Masda]] krýna Adrasjir 1.]] Erjur [[Parþar\|Parþa]] við [[Rómaveldi\|Rómverja]] veiktu ríki þeirra svo mikið að það riðaði til falls. Árið 222 lýsti Ardasjir sjálfan sig konung yfir sýslunni [[Fars]]. Brátt þandi hann út ríki sitt, en það gat Artabanus Parþakonungur ekki liðið og ætlaði að bæla uppreisn Ardasjirs niður. Það fór ekki betur en svo að Ardashir felldi Artabanus, hertók höfuðborgina [[Ktesifon]] árið [[226]] og lét krýna sig konung yfir allri Persíu. Ardasjir ríkti í fimmtán ár og Persía blómstraði undir stjórn hans. Fyrstu fjögur ár stjórnar hans átti hann talsvert undir högg að sækja frá parþneskum konungi [[Armenía\|Armeníu]], málaliðum [[Skýþar\|Skýþa]] auk Rómverja frá vestri og [[Kúsjanaveldið\|Kúsjana]] frá austri. Ardasjir var harðskeyttur herforingi og náði að reka alla af höndum sér. Hann mótaði stefnu Sassanída og efldi innviði ríkisins, kom upp öflugri miðstjórn með fjölskipuðu embættismannakerfi í valdapýramída. Innan þessa kerfis máttu einungis innfæddir Persar starfa. === Sjapur 1. === [[Mynd:HumiliationValerianusHolbein.jpg\|thumb\|right\|Niðurlæging Valeríanusar eftir [[Hans Holbein yngri]] frá 1521.]] Árið 240 lagði Ardasjir niður völd og sonur hans [[Sjapur 1.\|Sjapur]] tók við völdum. Sjapur 1. gerðist voldugur herkonungur. Hann hélt austur og réðist á ríki Kúsjana og lagði undir sig mikinn hluta landa þeirra. Því næst snéri hann sér að Rómverjum. Hinn 19 ára rómverski keisari [[~~Gordíanus 3.\|~~Gordíanus 3.]] sneri vörn í sókn og í fyrstu varð honum nokkuð ágengt. Samkvæmt rómverskum heimildum var Gordíanus veginn af eigin hermönnum en samkvæmt persneskum heimildum var hann veginn af Sjapur 1. Burtséð frá því hvernig hann dó þurfti næsti keisari, [[Philippus arabi]], að ganga að smánarlegum samningi þar sem hann þurfti að borga Sassanídum 500 þúsund [[denar]]a auk árlegra skatta. Síðar er Rómverjar stóðu ekki í skilum sendi Sjapur son sinn í refsileiðangur. [[Valeríanus]] keisari kom á móti með voldugan her en með svikum og bellibrögðum króaði Sjapur 1. Valeríanus, hershöfðingja hans og 70 þúsund manna lið inni í borginni [[Edessa]]. Sumar heimildir herma að Sjapur 1. hafi m.a. notað Valeríanus sem fótaskemil auk annarra niðurlæginga meðan hann var fangi Sjapurs. Sjapur var svo veginn af [[Arabar\|arabískum]] úlfaldasveitum sem sátu fyrir honum á leið sinni heim úr herferð um [[Sýrland]] árið [[272]]. === Shapur 2. === Árin eftir dauða Sjapurs 1. einkenndust af átökum um keisaratignina. Keisarar komu og fóru og fæstir sátu mikið lengur en 2-3 ár. Þegar [[Horsmid 2.]] dó árið [[309]] drap aðallinn alla þrjá syni hans og krýndi ófæddan son hjákonu hans konung. Fyrstu ár [[Sjapur 2.\|Sjapurs 2.]] stjórnuðu móðir hans og aðallinn ríkinu við góðan orðstír. Þegar Sjapur 2. hafði aldur til tók hann völdin af þeim og sýndi það fljótlega að hann var verkinu vaxinn. Sjapur ríkti til [[379]] og á þeim fimmtíu árum sem hann stjórnaði ríkinu stóð hann í linnulausum hernaði. Hann safnaði heilögum ritum [[sóróismi\|sóróista]] og sameinaði öll ritin saman í eina bók, [[Avesda]]. Hann lagði blátt bann við kristni og ofsótti kristna sem vildu ekki snúast til ríkistrúarinnar. Undir stjórn Sjapurs stækkaði ríkið enn meira, varð enn ríkara og voldugra en það hafði verið áður. Algengt er að segja að undir stjórn hans hafi ríkt gullöld, þar sem mikil stöðugleiki hafi ríkt innan ríkisins þó stöðug stríð hafi geisað. Á öldinni eftir dauða Sjapurs 2. hnignaði ríkinu hægt og rólega. === Seinni gullöld === Þegar [[Kavad 1.]] komst í annað skipti til valda árið [[498]] er talað um að seinni gullöld Sassanída hefjist. Þessi gullöld hélst tiltölulega óbreytt til [[622]] þegar mjög tók að halla undan fæti. Þetta tímabil einkenndist af miklum stöðugleika. Þrátt fyrir það stóðu yfir nær stanslaus stríð milli Persa og Rómverja sem Rómverjar reyndu eins og þeir best gátu að kaupa sig frá. [[Khosraú 1.]] sonur Kavads stóð í miklum endurbótum í stjórnartíð sinni. Hann endurbætti úrelt stjórnkerfi Sassanída og byggði upp sterkt net skattheimtu innan ríkis síns. === Fall sassanísku ættarinnar === [[Khosraú 2.]] átti í miklum styrjöldum við Rómverja og til að byrja með naut hann mikillar velgengni. Fljótlega fór þó að koma þreyta í ríkið. Khosraú lagði hart að hermönnum sínum og jók skattbyrði borgaranna gífurlega. Spilling og óánægja blossaði upp og herinn var orðinn þreyttur. Gagnárásir Rómverja urðu kröftugri um leið og persneski herinn átti í sífellt meiri erfiðleikum með að verjast. Í miðju alls þessa dó Khosraú 2. og borgarastríð blossaði upp. Á næstu fjórum árum voru mannaskipti á valdastóli tíð og vantraust almennings á yfirstéttinni óx. Þegar [[Arabar]] innblásnir af hinni nýju [[Íslam]]strú réðust á suðurhéruð Persíu náðu þeir ekki að halda uppi vörnum. Loksins þegar öflugur stjórnandi tók við [[632]] var það orðið of seint. Skaðinn var skeður. Árið 637 hertóku múslimarnir Ktesifon og keisarinn lagði á flótta. Árið 651 var [[Jasdegerd 3.]], síðasti konunga Sassanída myrtur af bónda sem stal veskinu hans. == Menning == Rómverjar kölluðu Sassanída barbara en það var svo sannarlega rangnefni. Þeir voru hámenningarleg þjóð sem voru tæknilega framanlega. Rómverjar lærðu margt af þeim, m.a. um hernað. Þegar Sassanídar komust til valda, var markmið þeirra að endurreisa hið forna Persneska konungsveldi. Það var hægara sagt en gert þar sem yfir 500 ár voru liðin frá falli þess. Þegar til kastanna kom, voru þeir einfaldlega of illa upplýstir um menningu hins forna Persneska konungsveldis. Upp kom sambland af Parþneskri og fornu Persnesku menningunni. Auk þess voru sterk hellensk áhrif sem lifðu enn í landinu eftir sigra og hersetu herja Alexanders hins mikla. Konungar Sassanída voru málsvarar lista, menningar, heimspeki og tónlist var þeim hugfanginn. Lítið hefur varðveist af ritverkum þeirra, mest til þar sem herir múslima brenndu niður háskólann í Gundishapur og með honum allar helstu ritheimildir Sassanída. Helstu heimildir okkar um menningu þeirra finnast því aðallega í fornleifum. Fornir peningar, herbúnaðar, diskar og leirker hafa sagt okkur marga söguna. Sassanídum var margt til lista lagt. Þeir unnu ýmislegt úr málm, stunduðu leirkerasmíði, huggu höggmyndir, ófu silki og steyptu mósaík myndir. Arkitektúr Sassanída var blanda af Parþenskum og rómverskum arkitektúr. Byggingarstíl þeirra notuðu þeir til að sýna fram á stórleika sinn. Byggingarlist Parþa hafði einnig einkennst af stórum glæsilegum byggingum en Sassanídar fóru þó langt frammúr þeim varðandi stærð og yfirferð bygginga. Það sést hvað best á höllunum sem einvaldar Sassanída bjuggu í. Eitt frægasta dæmi um Sassaníska byggingarlist er hvelfing sem staðsett var í Ctesiphon. Hún var 40 m há og haf hennar 25 metrar. Þessi smíði hefur valdið undrun og lotningu æ síðan. Lína 37: Sassanídar höfðu mikil áhrif á Rómverska siðmenningu. Yfirbragð rómverska hersins varð fyrir áhrifum frá Persneskum hernaðaraðferðum. Í breyttu formi var einræðisstjórnininni í Róm viss stæling konunglegu hirðarinnar í Ctesiphon. Þaðan sóttu svo hirðir miðaldarevrópu hefðir sínar. Uppruni formleika Evrópskra erindreka má rekja rætur sínar til dimplómatískra samskipta Persa og Rómverja. Notkun þungbrynjaðs riddaraliðs og riddaramennska í evrópu á miðöldum má einnig rekja til Sassanída í gegnum rómverja. == Stjórnarfar == Persía Sassanída var [[einveldi]] undir stjórn keisara. Efstur var keisarinn sem hafði úrslitavald og réði öllu sem hann vildi ráða. Síðan var landinu skipt í furstadæmi sem prinsar og aðrir aðilar úr sassanísku keisarafjölskyldunni ríktu yfir, en heyrðu beint undir stjórn keisarans. Undir keisaranum var ráð ýmsa fræðimanna sem hjálpuðu til við ákvarðanir og sáu um ýmis mál sem konungur hafði ekki áhuga á. Stjórnkerfi Sassanída einkenndist af þó nokkurri miðstýringu, metnaðarfullu borgaskipulagi, landbúnaðar- og tækniframþróunum. Keisaratignin gekk í erfðir og oftast tók elsti sonur keisara við völdum þegar keisarinn dó. == Her == Her Sassanída var mjög vel skipulagður og agaður. Hershöfðingjar þeirra voru vel menntaðir í hernaðarfræðum og –skipulagi. Sassanída skrifuðu margar bækur um efni tengd hernaðarfræðum. Lítið eða ekkert af því hefur varðveist. Í persneska hernum voru menn af mörgum kynstofnum, bæði frá hertöknum löndum sem og málaliðar frá öðrum löndum. Burðarás Persahers var þungbrynjað riddaralið, sem innihélt persneska aðalsmenn sem höfðu verið þjálfaðir í það frá unga aldri. Auk þeirra voru léttbrynjaðari bogamenn á hestum. Innganga í þá sveit var flestum opin. Fótgangandi bogamenn og herfílar voru síðan notaðir til að auðvelda notkun riddaraliðsins, meðal annars með því að gera göt í fylkingar óvinarins. Persar höfðu einnig í her sínum léttbrynjaða fótgöngumenn og náðu frábærum árangri með notkun umsáturvopna í her sínum. Einnig eru dæmi fyrir því að þeir hafi notað þungbrynjaðri fótgönguliða við mjög góðan árangur. == Trú == Ríkistrú Sassanída var [[sóróismi]]. Einnig stunduðu [[búddatrú]]ar, [[gyðingdómur\|gyðingar]] og [[kristni]]r trú sína í ríki Sassanída að mestu óáreittir, en það var samt mismunandi eftir konungum. Trú Sassanída var samt ólík því sem [[Avesta]], höfuðtrúarrit sóróista, lagði út frá. Klerkar Sassanída breyttu trúnni til að hún þjónaði betur hagsmunum þeirra. == Tenglar == {{commonscat\|Sassanids\|Sassanídum}} {{sa\|224\|651}}▼ [[Flokkur:Saga Írans]] Lína 54 ⟶ 55: [[Flokkur:Saga Aserbaídsjan]] [[Flokkur:Fyrrum ríki í Asíu]] ▲{{sa\|224\|651}} {{Link FA\|ca}} {{Link FA\|de}} {{Link FA\|tr}} {{Tengill GG\|zh}}

„Sassanídar“: Munur á milli breytinga