„Hvítárholt“: Munur á milli breytinga

Stjórnandi rannsóknarinnar var Þór Magnússon en einnig störfuðu við rannsóknina Guðmundur Jónsson, Gísli Gestsson, Kristján Eldjárn og Halldór J. Jónsson.<ref (name="Árbók) hins íslenzka fornleifafélags"/>

Fornleifarannsóknin í Hvítárholti var viðamesta húsarannsóknarverkefni sem Þjóðminjasafnið hafði framkvæmt til þessa. Áður en yfir lauk komu í ljós einhverjar merkilegustu og óvenjulegustu sögualdarminjar og mannvistaleyfar sem rannsakaðar hafa verið hérlendis og aukið hafa á þá mynd sem til var af húsagerð á Íslandi. Alls fundust tíu hús af ýmsum gerðum sem virðast öll vera frá sama tíma eða frá um 10. öld. Voru þetta þrír stórir skálar, leyfar einnar hlöðu og eins fjóss. Auk þess fundust leyfar fimm jarðhúsa, algerlega óþekktrar húsagerðar á Íslandi.<ref name="Árbók hins íslenzka fornleifafélags"/> (Leskaflar) (Árbók)

Skálarnir þrír sem fundust í Hvítárholti voru allir um 20 metrar að lengd. Vandlega byggð aflöng hús með bogadregnum veggjum. Skálarnir féllu nánast algerlega inn í þá mynd sem við höfðum af húsagerð á 10. öld hérlendis. Þeir samsvöruðu einnig náið húsagerðum frá sama tíma sem fundist hafa í Færeyjum, Orkneyjum og Danmörku. Eitt gerði skálana þó óvenulega, því þar fannst veggjagerð sem aðallega er þekkt í nágrannalöndum okkar en hafði ekki áður þekkst á Íslandi.<ref (name="Árbók) hins íslenzka fornleifafélags"/>

Merkilegasta uppgötvunin voru þó áðurnefnd jarðhús. Þar fundust ummerki algerlega óþekktrar húsagerðar á Íslandi, hinna svokölluðu jarðhúsa. Fimm að tölu og voru Íslenskir fornleifafræðingar undrandi á þessari óvæntu viðbót. Jarðhúsin í Hvítárholti eru einfaldlega holur, um þrír til fjórir metrar í þvermál, sem grafnar hafa verið niður um einn metra. Í nokkrum holanna fundust eldstæði og eldsprungnir steinar. Í Íslendingasögum er víða getið um jarðhús meðal annars í Eyrbyggju. Þar segir frá niðurgröfnu baðhúsi sem svipar til lýsinga á jarðhúsunum í Hvítárholti. Möguleg útskýring á tilvist og tilgangi jarðhúsanna gæti þar verið komin. Jarðhúsin eru stórmerkileg uppgötvun í á sviði íslenskra fornleifarannsókna.<ref (name="Árbók) hins íslenzka fornleifafélags"/>

Staðsetning Hvítárholts er nokkuð óvenjuleg fyrir þær sakir að bæinn hefur borðið hátt og hefur verið áveðra og einnig var gott vatnsból ekki nærri. Hvítá leggur um á vetrum og flæðir einnig yfir bakka sína í asahlákum. Ekki þykir ólíklegt að þessi atriði hafi átt hlut í að bærinn lagðist í eyði eða var færður um set.<ref (name="Árbók) hins íslenzka fornleifafélags"/>