„Manchester“: Munur á milli breytinga

'''Manchester''' er borg í norðvesturhluta [[England]]s. Íbúafjöldi er 503 þúsund, en yfir tvær milljónir búa á stórborgarsvæðinu. Bærinn myndaðist á tímum Rómverja, en hann breyttist fyrst í stórborg með [[Iðnbyltingin|iðnbyltingunni]] þegar svæðið varð miðstöð baðmullarvinnslu og vefnaðariðnaðar. Bridgewater-skurðurinn, sem er fyrsti eiginlegi skipaskurðurinn í [[Bretland]]i, var opnaður [[1761]] til að flytja [[kol]] úr kolanámum við Worsley til Manchester. Fyrsta [[járnbraut]]in fyrir farþegalestir í heiminum var lögð frá Manchester til [[Liverpool]] og opnaði [[1830]].

[[Skjaldarmerki]] borgarinnar er tvískipt. Fyrir neðan er rauður flötur með þremur gulum skáhöltum línum. Fyrir ofan er seglskip á hafi, en það vísar til þess að Manchester var og er miðstöð verslunar. Skjaldarberarnir eru [[antílópa]] til vinstri og [[ljón]] til hægri. Antílópan merkir iðni en ljónið yfirráð. Bæði dýrin eru með rauðu rós Lancashire, sem er konungsmerki. Efst er hnattlíkan með býflugum. Hnötturinn er tákn um heimsverslun borgarinnar. Býflugurnar eru tákn um iðni, en Manchester er upphafsstaður iðnbyltingarinnar. Neðst er borði með áletruninni ''Concilio et Labore'', sem merkir ''Með visku og iðni''. Skjaldarmerkið var veitt [[1842]], ellefu árum áður en bærinn fékk borgarréttindi.

Það voru Rómverjar undir stjórn [[Gnaeus Iulius Agricola|Gnaeusar Iuliusar Agricola]] sem reistu virki á staðnum 79 e.Kr. meðan þeir herjuðu á keltneska þjóðflokkinn Briganta. Virki þetta var gert úr torfi og viði. Það var endurgert árið 160 og aftur árið 200. Í kjölfarið myndaðist byggð í grennd við virkið er verslunarmenn og iðnaðarmenn settust þar að. Virkið var yfirgefið á miðri 3. öld, þó að fámennur hópur rómverskra hermanna hafi verið á staðnum allt fram til þess tíma er Rómverjar yfirgáfu landið árið 407.

Í borgarastyrjöldinni á [[17. öldin|17. öld]] gekk Manchester til liðs við þingið ([[Oliver Cromwell|Cromwell]]) og því sátu konungsmenn um borgina. Manchester var ekki með varnarmúra, en náði samt að verjast. Þegar konungdómurinn var endurreistur í Englandi [[1660]] missti Manchester því öll þingsæti sín fyrir næstu tvær aldir. Þrátt fyrir það varð mikill efnahagslegur uppgangur í borginni, fyrst og fremst með vefnaði og verslun. Til að mynda betri verslunarleiðir voru árnar Irwell og Mersey gerðar skipgengar [[1736]]. Árið [[1761]] var Bridgewater-skurðurinn tekinn í notkun, en hann er elsti skipaskurður Bretlands. Með tilkomu hans varð bylting í samgöngum á svæðinu. Skip fluttu aðallega kol til Manchester. Þá varð borgin orðin leiðandi í framleiðslu og sölu á vefnaðarvörum.

Þegar aldamótin [[1800]] gengu í garð átti sér stað mikil bylting í vefnaðarmálum borgarinnar. Með tilkomu [[gufuvél]]arinnar jukust afköst vefnaðar til muna. Allar aðstæður fyrir uppgang iðnaðar voru til staðar í Manchester. Kol, skipaaðgengi, mannafl og vefnaður. Á fyrstu áratugum [[19. öldin|19. aldar]] varð Manchester fyrsta og fremsta iðnborg í heimi. Hún hlaut viðurnefnið Cottonpolis og Warehouse City sökum mikils vefnaðar og verslunar. Annars konar iðnaður þreifst einnig og má þar nefna vélaiðnað og efnaiðnað. Samgöngur voru bættar í takt við vöxt borgarinnar. Skipaskurðirnir voru betrumbættir og fyrsta járnbrautarlest heims með farþega tók til starfa 1830. Hún gekk milli Manchester og Liverpool. Auk farþega flutti lestin einnig vörur til hafnarinnar í Liverpool. Íbúatala borgarinnar margfaldaðist. [[1801]] voru íbúar stórborgarsvæðisins 328 þúsþúsund, [[1821]] voru þeir 526 þúsþúsund og [[1851]] voru þeir orðnir rúmlega milljón. Þeir voru komnir í rúmar tvær milljónir áður en öldin var á enda. Árið [[1900]] var borgin orðin níunda stærsta borg heims. Manchester var einnig fyrsta borg heims þar sem símakerfi tók til starfa. [[1894]] var enn einn skipaskurður grafinn sem gerði úthafsskipum kleift að sigla til hafnar í Manchester. Fyrsta tilbúna iðnaðarhverfi heims reis [[1896]]-[[1910]] í Trafford Park þar sem m.a. Ford og Westinghouse ráku verksmiðjur. Samfara iðnbyltingunni og kapítalismanum komu upp kröfur um bætt skilyrði verkalýðsins. [[Friedrich Engels]] dvaldi lengi í Manchester og notaði hann aðstæður þar í verk sitt ''The Condition of the Working Class in England in 1844''. [[Karl Marx]] sótti Engels heim í Manchester og sá aðstæðurnar með eigin augum. Fyrstu verkalýðsþingin voru haldin í Manchester [[1868]]. Borgin var einnig höfuðvígi [[Verkamannaflokkurinn (Bretlandi)|verkamannaflokksins]] í Englandi, sem og kvenréttindahreyfingin. Þegar komið var fram á [[20. öldin]]a höfðu nágrannaborgir eins og [[Bolton]] og [[Oldham]] farið fram úr Manchester hvað fjölda vefmyllna varðaði. En Manchester var áfram leiðandi í framleiðslu baðmullarvara, enda voru 65% af heimsafurðum unnin á stórborgarsvæðinu. Borgin átti mjög undir högg að sækja í [[Heimstyrjöldin fyrri|heimstyrjöldinni fyrri]] og sérstaklega í [[Kreppan mikla|kreppunni miklu]] á fjórða áratugnum.

Manchester breyttist mikið í [[Heimstyrjöldin síðari|heimstyrjöldinni síðari]]. Gamli vefnaðurinn minnkaði til muna, en við tók hervæðing. Til að mynda voru herflugvélar framleiddar þar ([[Avro]]-vélar og [[Rolls Royce]]-mótorar). Því varð borgin fyrir loftárásum þýska flughersins. Þær verstu áttu sér stað 22.-24. [[desember]] [[1940]] (Christmas Blitz) er 467 þungum sprengjum og 37 þús eldsprengjum var varpað á borgina. Stór hluti miðborgarinnar eyðilagðist, þar á meðal 165 vöruhús, 200 fyrirtæki og fjölda annarra húsa. 30 þúsþúsund önnur hús skemmdust, þar á meðal dómkirkjan. Þó biðu aðeins 376 manns bana. Eftir stríð breyttist atvinnulíf borgarinnar aftur. Sökum skemmda í miðborginni var hún endurbyggð, en nútíma byggingar voru hafðar í fyrirrúmi. Baðmullarmarkaðurinn hrundi en verslun jókst. Höfnin stækkaði og var þriðja stærsta höfn Englands [[1963]]. Þegar gámaskipin komu til sögunnar minnkaði vægi hafnarinnar, því að skipin stækkuðu og komust ekki lengur um skipaskurðina. Höfninni var að mestu lokað [[1982]]. Þungaiðnaður minnkaði sömuleiðis talsvert, en við tók upplýsingatæknin, fjármagnsfyrirtæki, fjölmiðlar og samskiptatækni. Í borginni eru t.d.til dæmis 60 bankar og í fjármagnsgeiranum starfa 15fimmtán þúsþúsund manns. Í gegnum tíðina hefur írski lýðveldisherinn (IRA) framið hryðjuverk í Manchester. Tvær sprengjur sprungu [[1992]]. Þann [[15. júní]] [[1996]] sprengdi IRA stóra sprengju (1,5 tonn) við verslunarmiðstöð í miðborginni. Skemmdir voru gríðarmiklar. Mörg hús urðu illa úti og rúður brotnuðu í nær kílómeters fjarlægð. 200 manns slösuðust. Þetta var mesta sprenging sem orðið hefur í Bretlandi fyrr eða síðar. [[2006]] reis [[Beetham Tower]], hæsta bygging Bretlands utan London og hæsta íbúðahús [[Evrópa|Evrópu]] á sínum tíma. Turninn er 169 m hár.

* Manchester United (einnig þekkt sem ManU eða bara sem United) er næstríkasta félagslið heims (á eftir [[Real Madrid]]) og er sigursælasta knattspyrnulið Englands. Félagið hefur 19 sinnum orðið enskur meistari (síðast [[2010]]), 11ellefu sinnum bikarmeisari (FA), fjórum sinnum deildarbikarmeistari og hefur unnið góðgerðarskjöldinn 19 sinnum. Á alþjóðavettvangi hefur félagið þrisvar unnið [[Evrópukeppni meistaraliða]]/[[Meistaradeild Evrópu|Meistaradeildina]] ([[1968]], [[1999]] og [[2008]]), einu sinni orðið [[Evrópukeppni bikarhafa|Evrópumeistari bikarhafa]] ([[1991]]) og einu sinni unnið heimsbikarinn ([[1999]]).

* Manchester City hefur rokkað nokkuð um deildir síðustu áratugi, en á þó nokkra bikara í skápnum sínum. Félagið hefur þrisvar orðið enskur meistari ([[1937]], [[1968]] og [[2012]]), 5 sinnum bikarmeistari (síðast [[2011]]), tvisvar deildarbikarmeistari ([[1970]] og [[1976]]) og unnið góðgerðarskjöldinn fjórum sinnum (síðast [[2012]]). Auk þess varð félagið Evrópumeistari bikarhafa [[1970]].

Manchester er einnig ein helsta rúgbýborgin í Englandi. Þar eru tvö stór lið og nokkur smærri. Eitt elsta rúgbýfélag heims er Mancunians RL, en það var stofnað [[1860]].

[[Manchester Velodrome]] er fyrsta hjólreiðakapphöll í Englandi. Hún var reist fyrir samveldisleikana [[2002]], en hefur síðan þá verið mikil lyftistöng fyrir hjólreiðaíþróttina í borginni. Höllin hefur haldið HM í íþróttinni nokkrum sinnum.

* ([[1958]]) [[Andy Gibb]], tónlistarmaður (yngstur Gibb-bræðra)

* ([[1959]]) [[Morrissey]], söngvari

* ([[1967]]) [[Noel Gallagher]], tónlistarmaður ([[Oasis]])

* ([[1972]]) [[Liam Gallagher]], tónlistarmaður ([[Oasis]])

* ([[1990]]) [[Danny Welbeck]], knattspyrnumaður

* [[Ráðhúsið í Manchester]] er ægifögur bygging við Albertstorgið í miðborginni. Það var reist í nýgotneskum stíl og vígð [[1877]]. Turninn er 87 m hár og í honum er klukknaverk með 23 bjöllum. Sú stærsta kallast Great Abel og vegur rúmlega 8átta tonn. Helsti salur ráðhússins er Stóri salur (Great Hall) og er 30x15 m stór. Hann er skreyttur með 12tólf stórum veggmálverkum sem sýna atriði úr sögu borgarinnar. Eftir viðbætur [[1934]]-[[1938|38]] fékk byggingin tvær göngubrýr í nærliggjandi hús.

* [[Dómkirkjan í Manchester]] er ein elsta nústandandi bygging borgarinnar. Hún var reist [[1421]]-[[1506]] í síðgotneskum stíl og helguð [[María mey|Maríu mey]], heilögum Díónýsíusi og [[Heilagur Georg|heilögum Georgi]]. Kirkjan var í upphafi kaþólsk, en var breytt í anglíska kirkju skömmu eftir vígsluna. [[1847]] varð hún að dómkirkju. [[1864]] var turninn rifinn og nýr reistur. Hann var ferhyrndur eins og sá gamli, en hærri. Kirkjan skemmdist talsvert í loftárásum [[1940]]. Viðgerðir stóðu allt til [[1960]]. Árið [[2007]] baðst stórfyrirtækið [[Sony]] afsökunar á því að hafa notað 3D mynd af dómkirkjunni í Manchester í bardagatölvuleiknum ''Resistance: Fall of Man''.

* [[Beetham-turninn]] (Beetham Tower) er hæsta bygging borgarinnar og er 168 m há. Hér er um íbúðahús að ræða og sem slík hæsta íbúðahús [[Evrópa|Evrópu]]. Byggingin er að sama skapi hæsta hús Englands utan London. Það var vígt [[2004]]-[[2006]] og átti að vera þremur hæðum hærra. En sökum þess hve mjótt húsið er, svignar það of mikið í vindi. Mörgum finnst byggingin ófögur.

* Járnbrautarstöðin í Liverpool Road er elsta járnbrautarstöð heims. Hún var vígð [[15. september]] [[1830]] og notuð fyrir farþegaflutninga til og frá [[Liverpool]], elstu járnbrautarlínu heims. Stöðin er lítil og gerð úr tígulsteinum. Henni var lokað fyrir farþegaflutningum þegar árið [[1844]], er ný lína var opnuð, en notuð áfram fyrir vöruflutninga allt til [[1975]]. Þá keypti sjónvarpsfyrirtækið [[Granada Television]] húsið og framleiddi þar sjónvarpsþættina [[Coronation Street]]. Í dag er vísindasafn í byggingunni.

* [[Old Trafford]] er knattspyrnuvöllur í borginni og heimavöllur Manchester United. Völlurinn rúmar 76 þúsþúsund manns í sæti og er því næststærsti knattspyrnuvöllur Englands (á eftir [[Wembley-leikvangur|Wembley]] í London).

* [[Etihad-leikvangur]] er heimavöllur Manchester City. Hann var vígður 2003 og tekur 47 þúsþúsund manns í sæti.