„Eldaskáli“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
Færði efnið af síðunni 'Landnámsskáli' - það hugtak er bæði villandi og of þröngt
 
Lagaði og leiðrétti
Lína 1:
[[Mynd:Stöng Viking Longhouse.jpg|thumb|right|Endurgerð bæjarins [[Stöng (bær)|Stangar í Þjórsárdal]].]]
 
'''Eldaskáli''', einnig þekkt sem '''landnámsskáli''', '''langhús''' eða bara [[skáli]] er heiti yfir þá gerð híbýla sem tíðkaðist hér á landi frá [[Landnám Íslands|landnámi]], þangað til þróungangabærinn gangabæjavar hófstkominn ítil byrjunsögunnar á [[14. öld|14. aldar]].
 
Fjöldi eldaskála frá [[víkingaöld]] hefur verið rannsakaður í gegnum tíðina, og bætast sífellt fleiri við. Í grundvallaratriðum eru elstu íslensku eldaskálarnir sömu gerðar og skálar á Norðurlöndum og í byggðum norrænna manna á víkingaöld en þó er sá munur að nánast óþekkt er að skepnur hafi verið geymdar í íslensku skálunum en annarsstaðar var algengt að fjós væru upp undir helmingur af grunnfleti húsanna. Skálar með fjósi undir sama þaki eru stundum kallaðir [[langhús]] til aðgreiningar frá hinum sem eingöngu hýstu fólk. Annað einkenni á íslensku eldaskálunum sem greinir þá frá skálum á Norðurlöndunum er að mjög algengt var að þeir hefði minni viðbyggingar, til endanna eða aftanvið.
Fjöldi [[Víkingaöld|víkingaaldaskála]] hafa verið rannsakaðir í gegnum tíðina, og bætast sífellt fleiri við. Flestir þeirra hafa viðbyggingar og getur oft verið erfitt að skera úr um hvort byggingastigið sé eldra.
 
== Gerð ==
VíkingaldaskálarEldaskálar einkennast einna helst af því að þeir voru aflangir, með bogadregna veggi þannig að þeir voru breiðari um sig miðja en fyrir göflunum og að í þeim miðjum var langeldur. Þá höfðu Þeirþeir dyr á annari langhliðinnilanghlið, stundum bakdyr á hinni, en stundum tvær dyr sitt hvoru megin á framhliðinni.
 
Íslenskir skálareldaskálar höfðu veggi hlaðna úr torfi og oftstundum með grjóthleðslu í grunningrunninn. Höfðu þeir [[torfþak]] og var það oftast þríása og haldið uppi með trégrind sem stóð á tveimtveimur röðum stólpastoða inni í húsinu sem skiptu því langsum í þrennt. Voru stólparnirstoðirnar ýmist reknirreknar niður í gólfið, eða þáþær stóðu þeir á hellumsteinum til að koma í veg fyrir rotnun. Gólf voru úr mold, en meðfram öðrum eða báðum langveggjum var upphækkaður trépallur eða set og þar voru rúmstæði. Þá var algentalgengthellusteinumhellur væri raðará framanviðgólfi innan og innutan afvið innganginumútidyrnar.
 
Á miðju gólfi var langeldur ogþar sem matur var eldaður en hann bæðihefur tileinnig kyndingarverið aðal hita- og eldamennskuljósgjafinn í þessum húsum. Langeldurinn atgat verið af ýmsum stærðum óháð stærð skálans, t.d. var skálinn sem grafinn var upp við Aðalstræti í Reykjavík 2001 meðalstór, en í honum var einn stærsti langeldur sem fundist hefur á Íslandi. Aftur á móti er skálinn á Hofstöðum í Mývatnssveit sá stærsti á Íslandi, en hann var með tiltölulega lítinn langeld. SennilegastEkki hafaer skálarvíst ekki hafteldaskálar neinahafi haft glugga, en reyk hefur verið hleypt út um reykop í þakmæni.
 
Í nágrenni við víkingaaldaskála finnast oft útihús svo sem [[fjós]] eða [[hlaða|hlöður]]. Þá finnast oft svonefnd [[jarðhús]] nálægt skálum. Jarðhús voru lítil hús með eldstæðum sem voru að hluta til grafin niður í jörðina og finnst stundum eldstæði í þeim. Jarðhúsin virðastfinnast oft finnast hjáá elstu bæjastæðunumbæjarstæðunum og hefur það vakið hugmyndir um að þettaþau hafi verið bráðabirgðahús reist á meðan verið var að reisa aðalskálann. Notagildi þeirra er ekki þekkt, en einnigEinnig hefur verið stungið upp á að þau hafi t.d. verið baðhús eaðeða dyngjur, vinnustofur kvenna.
 
== Þróun ==
Í fyrstu stóðuElstu skálarnir eru mestueinfaldar leyti einirbyggingar og borðuðufyrir menn,utan sváfu,mögulega elduðu,jarðhúsin geymduvirðist matöll ogstarfsemi hélduheimilisins jafnvelhafa húsdýrfarið ífram undir sama rýminuþaki. KallastFólk slíkirsvaf, skálarborðaði, ofteldaði, eldaskálargeymdi mat og hélt jafnvel húsdýr í elstusama heimildumeldaskálanum. Skilveggir úr viðitré hafa þó oft skilið að mismunandi hluta skálans. Hefur þetta verið sú gerð sem [[Landnámsmenn á Íslandi|landnámsmenn]] fluttu með sér hingað til lands.
 
Fljótlega hafa mennvar þó byrjað að nýta útveggina til að reisa önnur hús upp við skálann, svoog haft innangengt á milli. Þessar viðbyggingar voru yfirleitt mun minni hús en skálinn og þjónuðu einkum sem geymslureldhús eðaog kamrabúr. Er Vel þekkt dæmi um seinni stig þessarar þróunar er [[Stöng (bær)|Stöng í Þjórsárdal]]. Þar var allstór stofa, semeinhverskonar eríveruhús, talinnresit hafavið lagstannan íenda eyðiskálans 1104,en gottbúr dæmiog umstór þessakamar þróunaftan við hann. ViðÁ skálanStöng voruer reistarhægt þrjár viðbyggingar;tala stofa,um matarbúreldaskála ogþví stórþar kamar.var Frekarilangeldur þróuná miðju svogólfi sjáen með í [[Gröf í Öræfum]] sem lagðist í eyði 1362. Bærinnhefur hafðiorðið ekkisú breyting að ekkert eldstæði er lengur skálalag,í heldurskálanum varog hannbærinn gangabær,auk þess gerbreyttur að skipulagi þar sem gangur[[gangabær|göng]] lágu eftir honum miðjumendilöngum og skiptirskiptu honum í tvennt. Við enda þeirra var lítil baðstofa en það hús átti smátt og smátt eftir að verða aðalíveruhús íslenska [[torfbær|torfbæjarins]].
 
Orðið [[skáli]] hélt sér eftir þróun [[gangabær|gangabæja]] sem heiti yfir aðal svefn- og íverustað bæjarins.
Skálar af þessari gerð, með bogadregna langveggi, voru mjög algengir á þessum tíma í Skandianvíu, en þar voru þeir einnig byggðir úr timbri eða hlaðnir úr steini. Hýbýli með svipuðu lagi, kölluð langhús og ekki með bogadregna veggi, hafa þekkst í Norður-Evrópu allt frá steinöld.
 
Orðið skáli hélt sér eftir þróun gangabæja sem heiti yfir aðal svefn- og íverustað bæjarins.
 
== Tengt efni ==
* [[Skáli]]
* [[Torfbær]]
* [[Langhús]]
* [[Gangabær]]
 
== Heimildir ==