|
== Náttúrufar ==
Þjórsárdalur skiptist í tvo dalbotna um [[Rauðukambar|Rauðukamba]], þar sem [[Fossá]] rennur í austari dalbotninudalbotninum og [[Bergólfsstaðaá]] (framar Sandá) í hinum vestari.
Innst í báðum dölum er [[Fossalda]], en austan við Fossá er [[Stangarfell]]. Næsta fjall til suðvesturs er [[Skeljafell]], þar næst [[Sámsstaðamúli]] og loks Búrfell. Þjórsá lokar dalinum til suður. Vestan við Fossöldu eru Flóamannafjöll, næst [[Dímon (Þjórsárdal)|Dímon]], [[Selhöfði]], svo [[Skriðufell]] og [[Ásólfsstaðafjall]]. Undir [[Hagafjall]]i eru höfðarnir Bringa og [[Gaukshöfði]] og er oft talað um að Þjórsárdalur opnist við þann síðarnefnda.
InnInni í dalkróknum hjá Ásólfsstöðum og Skriðufelli er mikill skógur, bæði frá náttúrunnar hendi og nýrækt á vegum [[Skógrækt Ríkisins|Skógræktar ríkisins]]. Þetta er gróðursælasta svæði Þjórsárdals, ásamt Búrfellsskógi. Þó hefur [[Skógrækt ríkisins]] staðið fyrir mikli landgræðslu á ''Vikrunum'' svokölluðu, meðal annars með [[Lúpína|lúpínu]] og grastegundum. Vestan Fossár hafa vikrarnir líka verið græddir upp, mest innan afréttargirðingar [[Gnúpverjaafréttur|Gnúpverja]], en þar eru ólíka grastegundir. Framar er meira um [[melgresi]]. Í kringum [[Búrfellsvirkjun]] og Þjóðveldisbærinn hefur [[Landsvirkjun]] grætt upp og er þar meðal annars [[golfvöllur]].
Í [[Gjáin|Gjánni]] og á Kjóaflöt er gróðursælt, og er einstaklega friðsælt í Gjánni, þar sem [[Rauðá]] leikur sér um hamra og gil. Þar er mikið [[Hvönn|hvannastóð]] í kringum uppspretturnar, en líka margar tegundir [[mosa]] og grasa.
== Eyðing byggðar í Þjórsárdal ==
Margskonar sögur og munnmæli eru til sem greina fráum eyðingu bæja á Íslandi fyrr á öldum, jafnvel gjöreyðinggjöreyðingu heilla kirkjusókna. Þjórsárdalurinn er einn af þeim stöðum sem á slíkar sögur. Lengi hefur þó verið deilt um hvenær og hvers vegna byggðin í dalnum eyddist. Umræða fræðimanna hefur verið lífleg og á tímum einkennst af sterkum ágreiningi um þessi atriði. [[Eldgos]] hefur helst verið talið ástæða eyðingar, en kólnandi [[veðurfar]], rýrari landgæði og [[farsóttir]] hafa sömuleiðis verið nefndar í þessu samhengi. Nýlegar kenningar hafa dregið þetta í efa að hægt sé að benda á einhverja eina orsök í hverju tilviki og telja flóknari ástæður liggja að baki. <ref>Birna Lárusdóttir. 2011. bls. 40.</ref> <ref>Steffen Stummann Hansen og Orri Vésteinsson. 2002. bls. 4.</ref>
Þjórsárdalur hefur verið viðfangsefni fornleifafræðinga í um 150 ár. Rústir af 12-15 bæjum frá [[Miðaldir|miðöldum]] og nokkrar yngri hafa verið skoðaðar. Á einni jörð lagðist byggð ekki í eyði fyrr en árið 16391693 þegar gaus í [[Heklua|Heklu]] og á tveimur jörðum við rætur dalsins var búið þarfram til í byrjuná 20. aldaröld.<ref>Andrew J. Dugmore og fl. 2007. bls 2.</ref>
Upphaf rannsókna á eyðibyggð dalsins má rekja til ársinsmiðrar 185819. aldar, þegar [[Brynjúlfur Jónsson]] skoðaðikortlagði leifarfornleifar afí bæjum dalsinsdalnum. Hann fann merki um byggð á mörgum stöðum, samdi lýsingar, teiknaði upp grunnmyndir af tóftum, dró uppgerði yfirlitskort af horfinni byggð og gaf út í grein árið 1883, en hún markar upphaf skipulegra eyðibýlarannsókna á Íslandi. <ref>Birna Lárusdóttir. 2011. bls. 40-41.</ref> [[Brynjúlfur Jónsson|Brynjúlfur]] kveikti með þessu áhuga annarra fræðimanna á dalnum. Árið 1890 fór hann ásamt [[Þorsteinn Erlingsson|Þorsteini Erlingssyni]] skáldi og ritstjóra aðsem rannsakagerði fornleifarfyrstu dalsinsuppgreftina í dalnum og skömmu síðar fylgdi hann [[Daniel Bruun]], fornleifafræðingi frá danska þjóðminjasafninu, á þessar sömu slóðir. SkráningarSkrif ogBruuns rannsóknirum þessörlög síðarnefndadalsins vöktu athygli út fyrir landsteinana á örlögum dalsins. [[Daniel Bruun|Bruun]] kallaði svæðiðÞjórsárdal „Pompei Íslands“ og það hafði mótandi áhrif á hugmyndir um eyðingu byggðar í dalnum, en nafngiftin bentigaf tilí þessskyn að hún hefði orðið af skelfilegum og skyndilegum breytingum á aðstæðumnáttúruhamförum. Í raun var lítið sem minnti á Pompei annað en eldfjallagjóskan sem lá yfir öllu.<ref>Steffen Stummann Hansen. 2003. bls. 69 og 84. </ref><ref>Birna Lárusdóttir. 2011. bls. 41</ref>
=== Þjórsárdalsleiðangur 1939 ===
Sumarið 1939 varkom gerðleiðangur einnorrænna víðtækastaforleifafræðinga fornleifarannsókntil hérlendisÍslands undirog stjórngerði [[Matthíasumfangsmiklar Þórðarson (þjóðminjavörður)|Matthíasar Þórðarsonar]] þjóðminjavarðarrannsóknir í Þjórsárdalinn með þátttöku danskra, sænskra og finnskra fornleifafræðingaÞjórsárdal. HúnVerkefnið var hlutispratt af stærra verkefni sem gekk útáhuga á að rannsaka norræna húsagerð og þróun hennar í gegnum aldirnar, en einnig var áhugi fyrir því að athuga hvenær byggð í dalnum hefði lagst af. Dalurinn sem hafði áður verið frjósamur og fagur, einkenndist nú af sléttum af svartri gosösku. GrafnirGrafnar voru upp rústir sex bæja, [[Skallakot|Skallakots]], [[Stöng (bær)|Stangar]], [[Snjáleifartótt|Snjáleifartóttar]], [[Áslákstunga fremri|Áslákstungu fremri]], [[Stórhólshlíð|Stórhólshlíðar]] og [[Skeljastaðir|Skeljastaða]]. <ref>Steffen Stummann Hansen. 2003. bls. 81.</ref> Ritið „Forntida gårdergårdar i Island“ um uppgröftinn var gefið út í [[Kaupmannahöfn]] árið 1943. Í leiðangrinum var stigið mikilvægt skref í rannsóknum bæjarhúsa [[Víkingaöld|víkingaaldar]] og [[Miðaldir|miðalda]],. hannHann er þannig hápunktur mikils brautryðjandastarfs í byggingafornleifafræði á Norðurlöndum. <ref>Steffen Stummann Hansen og Orri Vésteinsson. 2002. bls 92.</ref>
Tveir leiðangursmanna voru ungir stúdentar sem áttu eftir að láta mikið að sér kveða á sviði fornleifa, [[Kristján Eldjárn Þórarinsson|Kristján Eldjárn]], síðar þjóðminjavörður og forseti, og [[Sigurður Þórarinsson]] jarðfræðingur, en sá síðarnefndi lagði um þetta leyti grunn að [[Gjóskutímatal|gjóskutímatali]], sem hefur reynst eitt helsta aldursgreiningartæki fornleifafræðinga á Íslandi. SigurðurÍ fyrstu hélt Sigurður því fram að allar rústirnar sem skoðaðar voru lægju undir gjóskulagi úr [[Hekla|Heklu]] sem talið var hafa fallið árið [[1300]] og þá hafi byggð í dalnum horfiðlagst af. Þetta rímaði vel við ráðandiríkjandi hugmyndir um tímasetningueyðingu dalsins og fornleifarnar sem komið höfðu í ljós við eyðingaruppgreftina. <ref>Andrew J. Dugmore og fl. 2007. bls 1 -2.</ref> <ref>Birna Lárusdóttir. 2011. bls 43.</ref> <ref>Einar Laxness. 1995. Leitarorð: Stöng.</ref>
=== Seinni tíma hugmyndir ===
SíðarSeinna kom í ljós að gjóskulagið semendurskoðaði [[Sigurður Þórarinsson|Sigurður]] greiningu sína á gjóskulaginu og taldi það vera fráúr árinufyrsta 1300Heklugosinu varsem frávarð árinuá sögulegum tíma, árið [[1104]]. semHefur bentiþað tilverið þessríkjandi aðskoðun eyðingsíðan byggðarað hefðidalurinn átthafi séreyðist staðí þá.því Núgosi teljaog reyndaruppgreftir margirsem aðgerðir þráttvoru fyrirí þetta[[Gjáskógar|Gjáskógum]]<ref>Kristján miklaEldjárn. gjóskufall1961.</ref> áriðog á [[1104Sámsstaðir|Sámsstöðum]] hafi<ref>Sveinbjörn þaðRafnsson ekki1977.</ref>síðar markaðþóttu endalokstyrkja byggðar,þá entúlkun. gripir ogÍ fleirikjölfar vísbendingarenduruppgraftar bendaVilhjálms tilArnar þessVilhjálmssonar aðá byggðinStöng hafihafa sennilegahinsvegar varaðkomið fram áhugmyndir 13. öld,um að minnstaþrátt kostifyrir ergríðarlegt margtgjóskufall semárið bendir[[1104]] tilhafi áframhaldþað mannlegrarekki starfsemimarkað íendalok dalnumbyggðarinnar næstu- tværþó aldirþað eftirhafi gosiðef 1104til vill verið upphafið að endalokunum. Þá erÝmsar möguleikivísbendingar eru um að þaðbyggðin hafi veriðvarað annaðfram gosá 13. öld, bæði gripir sem breyttifundist hafa og vitnisburður jarðvegs nýtinguum svæðisinsbeit. <ref>Vilhjálmur Ö. Vilhjálmsson 1989</ref><ref>Andrew J. Dugmore og fl. 2007. bls 1 -2.</ref> <ref>Birna Lárusdóttir. 2011. bls. 43.</ref> <ref>Einar Laxness. 1995. Leitarorð: Stöng.</ref>
ÞaðEin eruhugmynd jafnvelum hugmyndirendalok umbyggðar aðí umÞjórsárdal einhverskonarer að [[náttúruvernd]]hún hafi veriðstaðið aðhöllum ræða.fæti Fólkvegna hnignandi landgæða, sem Heklugos hafi séðeflaust átt mikinn þátt í, en að skóglendiákvörðunin værium að þrotumyfirgefa komiðsíðustu ogbæjarstæðin viljaðí leyfadalnum þvíhafi aðverið endurnýjatekin sig,til mögulegaað meðvarðveita nýtinguskóglendið ísem hugaþar var. Sé þessi kenningtilgáta rétt má segja að árangurinn hafi orðið góður, því að minnsta kosti eitt hundrað heimili á Suðurlandi sóttu skóg til kolagerðar í Þjórsárdal á 16. öld.<ref>Birna Lárusdóttir. 2011. bls. 47.</ref> ▼Uppúr 1970 fóru margir fornleifafræðingar að gagnrýna hugmyndir um orsakir eyðingar ýmissa byggðarlaga á Íslandi í gegnum tíðinna, en eldri útskýringar hafa þótt full einfaldar. <ref>Andrew J. Dugmore og fl. 2007. bls. 2.</ref> Nýlega hefur farið fram endurmat á ástæðu eyðingar byggðar í Þjórsárdal og nú þykir margt benda til að það hafi verið meðvituð ákvörðun að leggja byggðirnar af, en það stangast á við fyrri hugmyndir um að það hafi verið óumflýjanleg uppgjöf vegna náttúruhamfara eða versnandi landgæða.
▲Það eru jafnvel hugmyndir um að um einhverskonar [[náttúruvernd]] hafi verið að ræða. Fólk hafi séð að skóglendi væri að þrotum komið og viljað leyfa því að endurnýja sig, mögulega með nýtingu í huga. Sé þessi kenning rétt má segja að árangurinn hafi orðið góður, því að minnsta kosti eitt hundrað heimili á Suðurlandi sóttu skóg til kolagerðar í Þjórsárdal á 16. öld.<ref>Birna Lárusdóttir. 2011. bls. 47.</ref>
==== Aðrar kenningar ====
Rannsóknir á jarðvegslögum sýna að margt fleira kemur til greina varðandi þróun byggðar í Þjórsárdal en að hún hafi öll lagst af samtímis eftir eldgosið í [[Hekla|Heklu]] árið 1104, hún gæti einnig hafa breyst eða minnkað.
Ef horft er til [[Gjóskutímatal|gjóskutímatals]] og jarðvegslaga í þessu samhengi má sjá að hnignun á gróðurfari hefst uppúr landnámi, sennilega er það ekki einungis vegna komu mannsins í dalinn heldur vegna samspils beitarálags sem fylgdi landnámi mannsins í dalinn og rofgjarns gjóskulags sem myndaðist örfáum árum fyrir [[landnám]], hið svokallaða [[landnámslag]]. Hægt er að sjá að þetta ójafnvægi og rof hefur haldið áfram til um 1300 en þá er jafnvægi skyndilega komið á aftur, sem bendir til breytinga á þeim tíma. Þó þetta sé ekki örugg heimild um að byggð hafi haldist í dalnum til 1300 þá gefur það sterkar vísbendingar um það. Hvort um verndun skóga hafi verið að ræða er erfitt að fullyrða, en það styður hugmyndina enn frekar að skógar á þessu svæði hafa samkvæmt rannsóknum vaxið við jaðar ræktanlegs lands, en slík svæði eru sérstaklega viðkvæm fyrir raski og því enn meiri líkur á að skipulögð vernd hafi verið til staðar. Í umræðunni um samband manns og náttúru hefur mikið verið horft til Þjórsárdals. Ef það er rétt að um vernd hafi verið að ræða má draga ályktanir út frá þeirri niðurstöðu um mörg önnur landsvæði Íslands.<ref>Andrew J. Dugmore og fl. 2007. bls 8-9 </ref>
== Áhugaverðir staðir ==
* Dugmore, Andrew J., Mike J. Church, Kerry-Anne Mairs, Thomas H. McGovern, Sophia Perdikaris og Orri Vésteinsson. „Abandoned Farms, Volcanic Impacts, and Woodland Management: Revisiting Þjórsárdalur, the “Pompeii Of Iceland.“''Artic Anthropology'' 44, 1. bls. 1–11.
* Einar Laxness. ''Íslandssaga a-ö.'' Reykjavík: 1995''. Leitarorð: Stöng.
* Hansen, Steffen Stummann. [http://historypressfaroeislands.com/images/Pompei-Islands.pdf „"Pompei Íslands": norræni fornleifaleiðangurinn í Þjórsárdal 1939.“] ''Árbók Hins íslenzka fornleifafélags''. Reykjavík: 2003.
* Hansen, Steffen Stummann og Orri Vésteinsson. ''Archaeological investigations in Þjórsárdalur 2001''. Reykjavík : 2002.
* Kristján Eldjárn 1961, „Bær í Gjáskógum í Þjórsárdal." ''Árbók hins íslenzka fornleifaélags 1961'', bls. 7-46.
* Sveinbjörn Rafnsson 1977, „Sámsstaðir í Þjórsárdal.’ ''Árbók hins íslenzka fornleifafélags 1976'', bls. 39-120.
* Vilhjálmur Ö. Vilhjálmsson 1989, „Stöng og Þjórsárdalur bosættelsens ophør.' ''Hikuin'' 15, bls. 75-102.
==Tengt efni==
[[Flokkur:Skeiða- og Gnúpverjahreppur]]
[[Flokkur:Fornleifafræði]]
[[Flokkur:Fornleifauppgröftur á Íslandi]]
[[de:Þjórsárdalur]]
| 