„Linz“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
SilvonenBot (spjall | framlög)
m r2.5.4) (robot Bæti við: sco:Linz
Gessi (spjall | framlög)
Ekkert breytingarágrip
Lína 1:
{{Borg
{| style="border:solid grey 1px;margin:5px;" align="right"
|Nafn=Linz
! colspan="2" align="center" bgcolor="#E0922E" | '''[[Tölfræði svæða og borga í Austurríki|Tölfræði]]'''
[[|Mynd:=Linz view 21.jpg|thumb|Linz]]
|-
|Skjaldarmerki=Linz CoA.png
| [[Flatarmál]]:
|Land=Austurríki
| 96,048 [[ferkílómetri|km²]]
|lat_dir=N | lat_deg=48 | lat_min= 18
|-
|lon_dir=E | lon_deg=14 | lon_min=17
| [[Mannfjöldi]]:
|Hérað=Efra Austurríki
| 189.355 <small>''([[2009]])''</small>
| [[Flatarmál]]:=95,99
|}
|Íbúafjöldi=189.367
|Íbúar/km2=1.972
|Hæð=266m
|Vefslóð=http://www.linz.at
|}}
'''Linz''' er bærborg í [[Austurríki]] og höfuðstaður fylkissambandslandsins [[Efra Austurríki]]s. LinzHún er jafnframt þriðja stærsta borg Austurríkislandsins með íbúafjöldann 189.355 mannsþús íbúa (1.aðeins janúar[[Vín árið(Austurríki)|Vín]] og [[2009Graz]]). Borgineru erstærri). 96,048 km².
 
== Lega og lýsing ==
[[Mynd:Linz view 2.jpg|thumb|Linz]]
Linz liggur við [[Dóná]] á Dónársléttunni miklu í norðurhluta landsins, þar sem áin Traun mundar í Dóná. Borgin liggur fyrir norðan [[Alpafjöll]], en fyrir sunnan Bæheimsskóg. Næstu stærri borgir eru [[Passau]] í [[Þýskaland]]i til norðvesturs (75 km), [[St. Pölten]] til austurs (130 km) og [[Salzburg]] til suðvesturs (130 km). Tékknesku landamærin eru 30 km til norðurs. Tvær hafnir eru í borginni sem báðar ganga út frá Dóná. Reyndar er Linz stærsta hafnarborg Austurríkis.
 
== Skjaldarmerki ==
'''Linz''' er bær í [[Austurríki]] og höfuðstaður fylkis [[Efra Austurríki]]. Linz er þriðja stærsta borg Austurríkis með íbúafjöldann 189.355 manns (1. janúar árið [[2009]]). Borgin er 96,048 km².
[[Skjaldarmerki]] Linz sýnir hvítt borgarvirki, sem merkir Linz. Fyrir neðan eru þrjár hvítar bylgjaðar línur, sem merkja Dóná. Bakgrunnurinn er rauður, en hvítt og rautt eru litir Austurríkis. Í miðju borgarvirkisins er fáni Austurríkis í skjaldarformi. Elstu hlutar skjaldarmerkisins eru frá [[1242]], en bylgjurnar koma fyrst fyrir [[1288]].
 
== Orðsifjar ==
2009 var Linz ein af menningarborgum Evrópu.
Upphaflega hét bærinn Lentos á keltnesku, en það þýðir ''beygja''. Meint er beygja í Dóná, en einmitt í Linz rennur fljótið í stórum boga. [[Rómaveldi|Rómverjar]] tóku heitið nær óbreytt upp og kölluðu staðinn Lentia. Í gegnum aldirnar breyttist Lentia fyrst í Linze og loks í Linz.
 
== Söguágrip ==
=== Upphaf og miðaldir ===
Það voru [[keltar]] sem upphaflega bjuggu á svæðinu. Síðan tóku Rómverjar við, en þeir reistu virki í Linz. Á 2. öld e.Kr. brenndu markómannar virkið nokkrum sinnum niður. Árið 799 kom þýska heitið Linz fyrst við skjöl. Næstu aldir tilheyrði bærinn hertogunum í [[Bæjaraland]]i. Þegar Austurríki varð að hertogadæmi, stjórnaði Babenberg-ættin héraðinu og borginni. Mikilvæg tekjulind voru tollar af siglingum um Dóná. [[1335]] eignuðust Habsborgarar borgina. Þeir bjuggu gjarnan í Linz. Þegar Habsborgarar urðu keisarar í [[Heilaga rómverska ríkið|þýska ríkinu]], varð Linz höfuðborg ríkisins [[1489]]-[[1493]], en [[Friðrik III (HRR)|Friðrik III]] keisari hafði aðalaðsetur sitt þar. [[1457]] var landsþing haldið í Linz, en það var annað landsþing Austurríkis. [[1497]] veitti [[Maximilian I (HRR)|Maximilian I]] keisari leyfi til að reisa brú yfir Dóná, en Dónárbrúin í Linz var einungis þriðja brúin yfir Dóná í Austurríki (á eftir brúnum í Vín og Krems).
 
=== Siðaskipti og stríð ===
[[Mynd:LINSVM AVSTRIAE Anno 1594.JPG|thumb|Linz 1594]]
[[Siðaskiptin]] fóru fram í Linz snemma á [[16. öldin|16. öld]]. En í gagnsiðaskiptum [[Kaþólska kirkjan|kaþólsku kirkjunnar]] árið [[1600]] varð borgin rammkaþólsk á ný. Þetta leysi trúarbragðastríð úr læðingu í héraðinu. Í bændauppreisninni sem fylgdi, sat bændaher um Linz í níu vikur, en hún stóðst raunina. Á þessum óróatíma var þýski stjörnufræðingurinn [[Johannes Kepler]] kennari við kaþólska skólann ([[1612]]-[[1626]]). Linz slapp við eyðileggingu [[30 ára stríðið|30 ára stríðsins]]. [[1672]] var fyrsta vefnaðarverksmiðja Austurríkis reist í Linz, en hún var um tíma langstærsti vinnuveitandinn í borginni. Þar störfuðu allt að 50 þús manns þegar mest lét. [[1741]] var Linz hertekin af bærískum og síðar frönskum herjum í [[Austurríska erfðastríðið|austurríska erfðastríðinu]]. [[15. ágúst]] [[1800]] varð stórbruni í Linz. Í honum eyðilögðust tugir húsa, ekki síst í miðborginni. Jafnvel gamla keisarahöllin stórskemmdist. [[1809]] varð mikil orrusta milli bandamanna og [[Frakkland|Frakka]] í Napoleonsstríðunum við Linz. Þar unnu Frakkar, en sökum flóða í ánum Dóná og Traun, drukknuðu margir hermenn úr báðum fylkingum. Það var ekki fyrr en eftir fall [[Napoleon Bonaparte|Napoleons]] að byrjað var að reisa víggirðingar umhverfið Linz.
 
=== Nýrri tímar ===
Á byltingarárinu [[1848]] fengu íbúar Austurríkis aukin réttindi. Mál- og prentfrelsi komst á. Víða voru stofnaðir borgaralegir herir, þar á meðal í Linz. Þar í borg gengu 1.600 manns í borgaraherinn. Herinn var leystur upp [[1851]], eftir aðeins þriggja ára tilveru. Þá hófst stutt tímabil einveldis í Austurríki. [[Iðnbyltingin|Iðnvæðingin]] hófst í Linz upp úr miðri [[19. öldin]]ni. Reyndar var búið að koma upp hestajárnbraut milli Linz og [[Budweis]] í [[Bæheimur|Bæheimi]] [[1832]], en það var fyrsta járnbraut [[Evrópa|Evrópu]]. Linz fékk hins vegar ekki eiginlega járnbraut með eimreið fyrr en [[1861]]. Stærsta iðnfyrirtækið var stofnað [[1840]], en það var skipasmíðastöð (Linzer Schiffswerft). Áður en [[heimstyrjöldin fyrri]] braust út gekk [[Adolf Hitler]] í skóla í Linz. Hún var nokkurs konar seinni heimaborg hans. Á fyrstu árum gekk honum vel í skóla, en að síðustu hafði hann eingöngu áhuga á [[landafræði]] og [[Saga|sögu]]. Foreldrar hans hvíla í kirkjugarði í borginni. [[1923]] voru nokkrir nágrannabæir sameinaðir Linz, sem þar með varð með stærri borgum Austurríkis.
 
=== 20. öldin ===
[[1934]] geysaði stutt borgarastríð í Linz, er heimavarnarliðið krafðist þess að fá að leita að vopnum hjá sósíaldemókrötum í Hotel Schiff. Hinir síðarnefndu hófu þá að verja sig með vopnum. Hitler sneri aftur til Linz [[15. mars]] [[1938]], en þar í borg undirritaði hans sameiningarskjal [[Þýskaland]]s og Austurríkis. Þar hélt hann einnig þrumuræðu frammi fyrir íbúunum. Við sameininguna varð Linz að mikilli iðnaðarborg. Ný íbúðahverfi risu fyrir vinnufólk. Hitler lét reisa margar nýjar skrautbyggingar í Linz, enda var það ætlun hans að búa í borginni síðustu æviár sín. Borgin átti að vera stærsta lista- og málverkasafn heims. En lítið varð úr þeim áætlunum sökum ógæfu í [[Heimstyrjöldin síðari|heimstyrjöldinni síðari]]. Innan borgarmarkanna voru settar upp þrennar fangabúðir sem nokkurs konar útlager fyrir útrýmingarbúðirnar Mauthausen. Fyrstu loftárásir bandamanna á Linz hófust [[1944]], en alls varð borgin fyrir 22 árásum. Í þeim létust tæplega 1.700 manns. Eftir stríð var Linz í bandaríska hernámshlutanum til [[1955]]. [[1966]] var háskóli stofnaður í borginni, sem í dag er kennd við Johannes Kepler. Á [[8. áratugurinn|8. áratugnum]] risu margar byggingar í Linz sem ekki pössuðu við arkítektúr borgarinnar. Þær kallast í dag byggingarsyndir (Bausünden). Á sama tíma var gert mikið átak í borginni að losna við iðnaðar- og stálímynd borgarinnar. Fyrir vikið er Linz ein hreinasta borg Austurríkis í dag. Mikil menning er í borginni og var Linz kjörin ein af [[Menningarborg Evrópu|menningarborgum Evrópu]] [[2009]].
 
== Viðburðir ==
[[Mynd:Brucknerhaus.jpg|thumb|Ljósadýrð við Klangwolke. Í bakgrunni sér í tónlistarhúsið Brucknerhaus.]]
Klangwolke (''Tónaský'') er árleg tónlistarhátíð í borginni. Hún skiptist í þrennt. Í upphafi er nútímatónlist, samfara sjónleikjum, lasersjón, flugeldum og þess háttar. Í öðru lagi er spiluð [[klassísk tónlist]] og í þriðja lagi tónlist fyrir börn. Klangwolke er útihátíð. Til þess að allir geti heyrt eru hátalar með samtals 250 þús vött notaðir. Hátíðin fer fram í septemberbyrjun.
 
Pflasterspektakel er útihátíð listamanna og fer fram í [[júlí]]. Á hátíðinni troða upp alls konar götulistamenn, sirkussýningarmenn, trúðar og aðrir álíka listamenn. Viðburðir fara fram á 40 stöðum í borginni og eru þátttakendur um 600 frá 40 mismunandi löndum. Um 200-250 þús gestir sækja hátíðina heim árlega.
 
Crossing Europe er kvikmyndahátíð í Linz sem fer fram árlega í [[apríl]]. Sýndar eru kvikmyndir víða að, sérstaklega myndir sem fjalla um þjóðfélag, æsku og tónlist. Veitt eru verðlaun fyrir bestu myndina hverju sinni. Einnig eru útlendir leikstjórar heiðraðir. Oftar en ekki eru tónleikar í tengslum við hátíðina. Árið [[2010]] féllu tónleikar bandarísku söngkonunnar [[Lydia Lynch]] niður vegna eldgossins í [[Eyjafjallajökull|Eyjafjallajökli]].
 
Urfahrener Markt (einnig nefnt Urfix) er langstærsta hátíð borgarinnar Linz með um hálfa milljón gesti. Hér er um markaðs- og skemmtihátíð að ræða. Hátíðin hófst [[1817]] með leyfi keisarans [[Frans I (Austurríki)|Frans I]] og var í upphafi útimarkaður fyrir alls konar vörur. Með tímanum bættust skemmtiatriði við og nú er svo komið að stærðar rússíbanar og leiktæki þekja meirihluta sýningarsvæðisins.
 
== Íþróttir ==
*[[Maraþonhlaup]]ið í Linz fer árlega fram í apríl. Samfara því er fram hálfmaraþon, fjórðungsmaraþon, boðmaraþon og kapphlaup fyrir hjólabretti og línuskauta. Maraþon þetta er eitt þriggja í Austurríki sem gefa þátttökurétt í Ólympíuleikunum.
*Helsta [[Knattspyrna|knattspyrnufélag]] borgarinnar er LASK Linz, sem var austurrískur meistari og bikarmeistari (tvenna) [[1965]]. Liðið leikur í 2. deild í dag.
*Besta handboltalið borgarinnar er HC Linz AG sem sjö sinnum hefur orðið austurrískur meistari (síðast [[1996]]) og fjórum sinum bikarmeistari (síðast [[1997]]). [[1994]] komst félagið í úrslit í Evrópukeppninni.
 
== Frægustu börn borgarinnar ==
*([[1683]]) María Anna frá Austurríki, drottning [[Portúgal]]s
*([[1937]]) [[Waltraut Cooper]], listakona og frumkvöðull ljóslistaverka
*([[1942]]) [[Frank Elstner]] fjölmiðlamaður og skemmtikraftur
 
== Byggingar og kennileiti ==
[[Mynd:Poestlingberg 20050429.jpg|thumb|Pílagrímskirkjan Pöstlingberg]]
*Pílagrímskirkjan Pöstlingberg er einkennisbygging borgarinnar. Hún stendur á 539 m hárri hæð og gnæfir yfir Linz og Dóná. Upphaf pílagrímsferða má rekja til [[1716]], en á því ári kom höggmyndarinn Ignaz Jobst fyrir Maríumynd á hæðinni. [[1720]] var reist kapella þar. Staðurinn var svo vinsæll meðal pílagríma að [[1742]] var gríðarmikil kirkja reist á hæðinni. Hún var vígð [[9. desember]] [[1748]] og er enn í dag meðal þekktustu kennileita Efra Austurríkis. Tvisvar hefur kirkjan brunnið. Fyrst [[1919]] af eldingu, síðar [[1963]] vegna logsuðutækis. [[1889]] var lögð lítil járnbraut upp hæðina til hægðarauka fyrir ferðafólk.
*Dómkirkjan í Linz (einnig kölluð Maríukirkja) er kaþólska höfuðkirkjan í borginni. Hún var reist [[1862]]-[[1924]] í nýgotneskum stíl og vígð heilagri [[María mey|Maríu mey]]. Kirkjan tekur 20 þús manns í sæti (17 þús í aðalsal og 3 þús í grafhvelfingunni) og er þar með stærsta kirkja Austurríkis (ekki hæsta þó). Til stóð að hún yrði hæsta kirkja Austurríkis, en ákveðið var að hafa hana aðeins 134,8 metra háa, tveimur metrum neðan en [[Stefánskirkjan í Vín]], sem enn er hæsta kirkja Austurríkis. Sérstaka athygli vekja hinir skrautlegu gluggar kirkjunnar, en þar má sjá sögu borgarinnar Linz. Bjöllurnar eru níu talsins og vega samtals 17,7 tonn. Sú þyngsta, Immaculata, vegur ein og sér 8,1 tonn. Í heimstyrjöldinni síðari var lítil vaktstöð komið fyrir í 68 m hæð í turninum. Síðan [[2009]] er þessi kytra opin fyrir einstaklingi í viku í senn, sem vill nýta sér einveruna, óháð trúfélagi.
*Gamla dómkirkjan í Linz (Alter Dom) var kaþólska dómkirkjan í borginni þar til Nýja dómkirkjan (Maríukirkjan) var tekin í notkun 1924. Gamla dómkirkjan var reist [[1669]]-[[1678|78]] og var vígð af [[Ignatíus Loyola]], stofnanda Jesúítareglunnar. Kirkjan er enn rekin af þeirri reglu. Byggingin er gríðarfögur að innan. Háaltarið er skrautlegt og ægifagurt. Orgelið er frá [[1780]], en breytt að beiðni tónskáldsins [[Anton Bruckner|Antons Bruckner]], sem var organisti í kirkjunni [[1855]]-[[1868]]. Í kirkjunni hvíla ýmsir Jesúítar, en einnig María Elísabet, ein dætra [[María Teresía|Maríu Teresíu]].
*Kastalinn í Linz (Linzer Schloss) var reistur á rústum gamla rómverska virkisins Lentia. Nýi kastalinn kom fyrst við skjöl [[799]]. [[1477]] lét Friðrik III keisari umbreyta honum úr virki í höll sem hann notaði persónulega 1489-1493. Linz var því höfuðborg þýska ríkisins á þessum árum. Frakkar, sem hertóku Linz á tímum Napoleons, notuðu kastalann sem hersjúkrahús. Bruninn mikli árið 1800 hófst í kastalanum og dreifðist eldurinn þaðan um miðborgina. Allt til [[1945]] var kastalinn notaður sem herstöð. Í dag her hann safn.
 
<gallery>
Mynd:Neuer Dom Linz.jpg|Dómkirkjan
Mynd:Alter Dom Linz (DFdB).JPG|Gamla dómkirkjan
Mynd:Alter Dom Innen.jpg|Gamla dómkirkjan að innan
Mynd:Linzcastle20050926.jpg|Kastalinn í Linz
</gallery>
 
== Heimildir ==
*{{Wpheimild|titill= Linz|tungumál= de|mánuðurskoðað= 12. janúar|árskoðað= 2012}}
 
== Tenglar ==
* [http://www.linz.at/english/ Linz]
 
{{stubbur|landafræði}}
 
[[Flokkur:Borgir í Austurríki]]