|
Eins og við öll vitum er róbert að “ríða” bjöggu, með því að ríða meinar hann að standa á móti henni í sturtunni og horfir á hana, á milli þess sem han sýgur á henni böllinn.
{{aðgreiningartengill1|Svartidauði|[[Brennivín]]}}
[[Mynd:Smallpox01.jpg|thumb|right|Svartadauðasjúklingar með kýlapest.]]
'''Svarti dauði''' var einn skæðasti heims[[faraldur]] sögunnar og náði hámarki í [[Evrópa|Evrópu]] um miðja [[14. öld]]. Almennt er talið að sýkillinn hafi verið bakterían ''[[Yersinia pestis]]'' sem veldur [[Plága (sjúkdómur)|plágu]] eða pest. Margir telja að sjúkdómurinn hafi borist frá Asíu og breiðst út með [[Rotta|rottum]]. Áætlað hefur verið að um 75 milljónir manna alls hafi látist úr farsóttinni, þar af í Evrópu 25–30 milljónir, eða þriðjungur til helmingur íbúa álfunnar á þeim tíma.
Pestin gekk um alla Evrópu á árunum [[1348]]-[[1350]] en barst þó ekki til Íslands þá, sennilega einfaldlega vegna þess að engin skip komu til Íslands þau tvö ár sem pestin geisaði á Norðurlöndum og í Englandi. Ýmist tókst ekki að manna skipin vegna fólksfæðar eða þá að skipverjar dóu á leiðinni og skipin komust aldrei alla leið. Töluverður vöruskortur var í landinu vegna siglingaleysis og er meðal annars sagt að leggja hafi þurft niður altarisgöngur um tíma af því að prestar höfðu ekki [[messuvín]].
Pestin kom aftur upp rétt eftir aldamótin 1400 á Ítalíu og breiddist út til ýmissa landa en varð þó líklega hvergi viðlíka faraldur og á Íslandi, þar sem hún gekk 1402-1404. Sóttin gaus aftur upp í Evrópu hvað eftir annað fram á 18. öld en varð þó aldrei eins skæð og þegar hún gekk fyrst yfir.
Á síðari tímum hafa komið fram efasemdir um að plágubakterían hafi valdið svartadauða á Íslandi. Ástæðurnar eru meðal annars þær að svartidauði fór um Ísland eins og eldur í sinu þó að landið væri laust við rottur, að útbreiðsla sjúkdómsins var miklu hraðari en þekkt er þegar um ''[[Yersinia pestis]]'' er að ræða, og að meðgöngutími svartadauða virðist hafa verið miklu lengri en meðgöngutími plágu, eða allt að einum mánuði<ref>J. Kelly, ''The Great Mortality, An Intimate History of the Black Death, the Most Devastating Plague of All Time'', (New York, NY: Harper Collins, 2005), bls. 295.</ref> <ref>B. Gummer, ''The Scourging Angel: The Black Death in the British Isles'', (London: Bodley Head, 2009).</ref>
== Uppruni og smitleiðir ==
[[Mynd:Yersinia pestis fluorescent.jpeg|thumb|right|Sýkillinn Yersinia pestis.]]
Elsta dæmið um faraldur sem talinn er hafa verið af völdum Yersinia pestis er drepsótt sem gekk um [[Býsans]] á 6. öld og barst þaðan til ýmissa hafnarborga við [[Miðjarðarhaf]] en fátt er vitað um frekari útbreiðslu hennar. Hún tók sig nokkrum sinnum upp aftur á næstu öldum en eftir miðja 8. öld virðist engin meiri háttar drepsótt hafa gengið um Evrópu fyrr en Svarti dauði gekk um miðja 14. öld. Farsóttin var kölluð ,,[[plága]]”, en það voru einnig margir aðrir sjúkdómar kallaðir á þessum tíma.
Pestin er oftast talin upprunnin í [[Mið-Asía|Mið-Asíu]] og hefur borist þaðan yfir gresjurnar með kaupmönnum. Aðrar tilgátur hafa þó komið fram um upprunann og hefur Norður-Indland verið nefnt til og Afríka einnig. Hvað sem því líður var pestin á miðöldum landlæg í nagdýrum í Mið-Asíu og barst þaðan bæði til austurs og vesturs með kaupmönnum eftir [[Silkivegurinn|Silkiveginum]].
Rottuflóin, [[Xenopsylla cheopis]] var skæður [[smitberi]]. Ef hýsill flónna dó og þær höfðu engan annan hýsil til að leita í af sömu tegund þurftu þær að fara á menn til að fleyta sér áfram. Mennirnir smituðust í kjölfarið og gátu þá mannaflær farið að smita manna á milli.
== Dánartíðni ==
Svarti dauði var að öllum líkindum þrískipt sótt sem gat komið fram ýmist sem [[lungnapest]], [[kýlapest]] og nokkurs konar [[blóðeitrun]]. Létust 60-75% af þeim sem fengu kýlapestina, 90-95% þeirra sem greindust með lungnapestina en nær allir sem fengu blóðsýkinguna, en hún var sjaldgæfust. Oft er talið að um það bil þriðjungur af íbúum Evrópu hafi látist af völdum svarta dauða en allar tölur eru þó mjög óvissar og fræðimenn hafa komist að ólíkum niðurstöðum um dánarhlutfall.
Giskað hefur verið á að íbúar Evrópu hafi fyrir plágu verið um 80 milljónir og hafði fjöldi þeirra tvöfaldast á 300 árum. Sé sú tilgáta rétt að þriðjungur þeirra hafi látist í plágunni er heildarfjöldi látinna 27 milljónir.
== Útbreiðsla sjúkdómsins ==
[[Mynd:Bubonic plague-en.svg|thumb|right|Útbreiðsla Svarta dauða um Evrópu.]]
Lungnapestin braust út í verslunarbænum [[Kaffa]] á [[Krímskagi|Krímskaga]] árið [[1347]]. Þar sem Kaffa var miðstöð viðskipta og verslunar var leiðin greið fyrir rottur að ferðast þaðan með skipum og bera sjúkdóminn með sér. Einnig lágu verslunarleiðir til Asíu frá tímum heimsveldis [[Gengis Kan]] og [[Mongólar|Mongóla]]. Þær lágu yfir slétturnar víðáttumiklu milli Rússlands og Kyrrahafsins, þar sem pestin var landlæg í nagdýrum. Því má segja að það hafi ekki verið nein tilviljun að sjúkdómurinn hafi blossað upp í Kaffa.
Líklegast er að Svarti dauði hafi svo borist með skipum frá Kaffa vestur til Evrópu, fyrst til [[Konstantínópel]] og þaðan lengra inn á meginlandið. Vitað er að pestin kom upp á [[Sikiley]] [[1347]] og hafði borist þangað með kaupmönnum frá Genúa. Munkurinn Mikael Pletensis sagði um pestina: „... 12 skip frá [[Genúa|Genóva]], sem flýðu undan refsingu þeirri sem Drottinn hafði lagt á menn vegna synda þeirra, komu til hafnar í [[Messína]]. Með þeim barst [[sjúkdómur]] sem var svo smitnæmur að ef menn svo mikið sem töluðu við þá sýktust þeir af banvænum sjúkdómi ...“
Þegar íbúar Messína sáu hvað sóttin var skæð gripu þeir til sinna ráða. Fólkið streymdi út úr borginni og settist að í skógum, en aðrir leituðu hælis í borginni Cataníu. Voru heimili sjúklingana skilin eftir ósnert þrátt fyrir að þau væru full að auðævum og skildu foreldrar við sig sjúk börn sín. Engin áhætta var tekin.
Þeir sem náðu til Cataníu dóu stuttu síðar á sjúkrahúsum af völdum veikinnar og skildu íbúa borgarinnar eftir skelfingu lostna. Í hræðslu sinni neituðu þeir að sjúklingarnir yrðu grafnir í borginni. Fyrirskipaði þá biskupinn að líkin skyldu sett í djúpar gryfjur fyrir utan borgarmúrana. Á eyjunum við Ítalíu og Ítalíu sjálfri er talið að um það bil 75% íbúa hafi látið lífið í þessum skelfilegu hamförum.
Frá Ítalíu breiddist plágan um alla Evrópu, bæði í suður- og vesturátt. Talið er að ástandið í [[Frakkland]]i hafi verið mjög svipað og á Ítalíu, en þar geisaði pestin í eitt og hálft ár.
== Viðbrögð almennings ==
[[Mynd:Flagellants.png|thumb|right|Sjálfspískarar.]]
Enginn vissi hver orsök plágunnar var eða hvernig hún smitaðist. Þar sem almenningur hélt að Svarti dauði væri plága send frá [[Guð]]i til að refsa fyrir syndir manna fyrirskipaði páfinn í kjölfarið að gengnar skyldu [[helgiganga|helgigöngur]] og sungnir helgisöngvar á tilteknum dögum. Þúsundir manna mættu í þessar göngur og margir gengu berfættir með svipur og slógu á bak sitt með svipu þar til blæddi. Voru þeir kallaðir flagellantarnir eða [[sjálfspískari|sjálfspískarar]]. [[Klemens VI]] páfi var meira að segja sjálfur viðstaddur sumar þessara ganga.
Sumstaðar var reynt að finna einhverja sem gætu átt sök á faraldinum. Einhverjir menn fundust með torkennilegt duft í fórum sér. Voru þeir sakaðir um að hafa eitrað drykkjarvatnið og brenndir á báli. Einnig voru menn á því að gyðingar hefðu eitrað brunnana og voru margir þeirra ofsóttir og brenndir. Aðrir voru á þeirri skoðun að vanskapaðir og bæklaðir ættu sökina og ráku þá burt.
[[Mynd:Burning Jews.jpg|thumb|left|Gyðingar brenndir á báli í Svarta dauða.]]
Í Þýskalandi er talið að fólksfækkun hafi verið 33-50% á seinni hluta 14. aldar. Þar var mikið um Gyðingamorð og sjálfspískun á tímum Svarta dauða. Sjálfspískararnir voru oft miklir Gyðingahatarar, en Gyðingamorð voru algeng viðbrögð fólks við pestinni. Voru margir [[Gyðingar]] brenndir í [[Solothurn]], [[Zofingen]] og [[Stuttgart]] svo eitthvað sé nefnt.
Samtímaheimildir herma að 16.000 Gyðingar hafi verið brenndir á þessum tíma í [[Strassburg]] einni, en nútíma sagnfræðingar segja að þessi tala sé þó helmingi of há. Gyðingar reyndu þó á tíma að vera fyrri til og drápu 2000 kristna menn í [[Mainz]]. Svöruðu kristnir með því að drepa allt að 12.000 Gyðinga. Var ástandið orðið svo slæmt að Gyðingar voru farnir að brenna sig sjálfir inni til að lenda ekki í klóm þeirra kristnu.
Á [[England]]i er sömu sögu að segja af Svarta dauða en þó voru Gyðingar ekki drepnir þar, enda hafði [[Játvarður 1.]] rekið alla Gyðinga úr landi árið [[1290]]. Svarti dauði lét fyrst á sér kræla í Englandi í júnímánuði [[1348]] og gekk um landið þar til um haustið [[1349]]. Þótt heimildir um fólksfjölda séu betri um England en um nokkurt annað land í álfunni er óvíst hver dánartalan var en nútímasagnfræðingar hafa sett fram kenningar um að allt frá 25-60% þjóðarinnar hafi fallið í valinn. Í [[Noregur|Noregi]] er talið að um 60% landsmanna hafi dáið.
== Eftir Svarta dauða ==
Plágan gekk yfir Evrópu að mestu á þremur árum en það tók mun lengri tíma fyrir hana að berast til ýmissa útkjálka. Hún gekk svo aftur hvað eftir annað næstu aldirnar þótt aldrei yrðu faraldrarnir eins skæðir og Svarti dauði. Almennt er talið að [[Plágan mikla í London|Plágan mikla]] sem gekk í London 1665-1666 hafi verið síðasti meiri háttar faraldurinn. Plágan er þó alls ekki útdauð og enn koma upp minni háttar faraldrar í ýmsum þróunarlöndum.
== Tengt efni ==
* [[Svarti dauði á Íslandi]]
* [[Plágan síðari]]
== Tilvísanir ==
{{reflist|colwidth=30em}}
== Tenglar ==
* [http://www.timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3271445 ''Svarti dauði''; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1935]
* [http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=4375956 ''Svartidauði''; grein í Fálkanum 1961]
{{commonscat|Black Death|svartadauða}}
{{Wiktionary|svarti dauði}}
{{Tengill ÚG|de}}
{{Tengill ÚG|pt}}
{{Tengill ÚG|sv}}
[[Flokkur:Farsóttir]]
{{Tengill GG|sv}}
[[af:Swart Dood]]
[[an:Peste negra]]
[[ar:الموت الأسود]]
[[arz:الموت الاسود]]
[[ast:Peste negra]]
[[be:Чорная смерць]]
[[be-x-old:Чорная сьмерць]]
[[bg:Черната смърт]]
[[bs:Crna smrt]]
[[ca:Pesta Negra]]
[[cs:Černá smrt]]
[[cy:Pla Du]]
[[da:Den sorte død]]
[[de:Schwarzer Tod]]
[[el:Μαύρη πανώλη]]
[[en:Black Death]]
[[eo:Nigra morto]]
[[es:Peste negra]]
[[eu:Izurri Beltza]]
[[fa:مرگ سیاه]]
[[fi:Musta surma]]
[[fiu-vro:Must surm]]
[[fr:Peste noire]]
[[fy:Swarte Dea]]
[[ga:An Phlá Mhór]]
[[gd:Am Bàs Dubh]]
[[gl:Peste negra]]
[[he:המוות השחור]]
[[hi:काली मौत]]
[[hr:Doba kuge]]
[[hu:Fekete halál]]
[[id:Kematian Hitam]]
[[it:Peste nera]]
[[ja:ペスト#14世紀の大流行]]
[[ka:შავი ჭირი]]
[[ko:흑사병]]
[[lt:Juodoji mirtis]]
[[lv:Melnā nāve]]
[[ms:Maut Hitam]]
[[mwl:Peste negra]]
[[nds:Swart Dood]]
[[nl:Zwarte Dood]]
[[nn:Svartedauden]]
[[no:Svartedauden]]
[[os:Сау мæлæт]]
[[pl:Czarna śmierć]]
[[pt:Peste negra]]
[[ro:Moartea neagră]]
[[ru:Чёрная смерть]]
[[scn:Pesti bubbònica]]
[[sh:Crna smrt]]
[[simple:Black Death]]
[[sk:Čierna smrť]]
[[sl:Črna smrt]]
[[sr:Црна смрт]]
[[sv:Digerdöden]]
[[ta:கறுப்புச் சாவு]]
[[th:การระบาดของกาฬโรคในทวีปยุโรป]]
[[tl:Salot na Itim]]
[[tr:Büyük Veba Salgını]]
[[uk:Чорна смерть]]
[[vi:Cái chết Đen]]
[[wa:Pesse des djins]]
[[war:Itom nga Kamatayan]]
[[zh:黑死病]]
[[zh-min-nan:O͘-sí-pēⁿ]]
| 