„Tíbeskur búddismi“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
Ptbotgourou (spjall | framlög)
m r2.6.5) (robot Bæti við: sq:Budizmi tibetian
Xqbot (spjall | framlög)
m r2.7.2) (robot Breyti: mn:Төвдийн Буддын шашин; kosmetiske ændringer
Lína 1:
[[Mynd:Dharma Wheel.svg|thumb|Dhamma-hjólið, tákn búddismans]]
[[Mynd:Guru Rinpoche - Padmasambhava statue.jpg|thumb|right|Guru Rinpoche, stofnandi Nyingma-greinar tíbetska búddismans]]
'''Tíbetskur búddismi''' er grein innan [[mahajana]]-búddisma sem hefur marga fylgjendur i [[Tíbet]] og víða um [[Mið-Asía|Mið-Asíu]]. Þessi grein [[Búddismi|búddisma]] einkennist af miklum og fjölbreyttum helgisiðum sem eiga rætur í bæði mahajana og [[vajrajana]]-hefðum og einnig fjölda [[klaustur]]reglna. Veigamikill þáttur í tíbetskum búddisma eru [[tantra|tantrískar]] [[íhugun]]araðferðir, [[jóga]] og aðrar andlegar þjálfunaraðferðir.
Þessi grein búddisma er á stundum nefnd lamasiður, lamahefð eða lamaismi á vesturlandamálum en það er nafngift sem tíbetskir búddistar sætta sig ekki við. Orðið [[lama]] á tíbetsku er samsvarandi sanskrítarorðinu [[gúru]] og þýðir ''kennari í dharma'' en er eingöngu notað sem heiðurstitill.
 
Tíbetskur búddismi á rætur í textum og trúarhefðum [[mahajana]] og [[vajrajana]]greina búddismans og bárust þær í tveimur aðskildum bylgjum til Tíbet. Sú fyrri á áttundu og fram á níundu öld og sú seini á seinnihluta tíundu aldra. Samkvæmt söguhefð Tíbeta var það Indverski trúarspekingurinn sem í indverskum heimildum er nefndur [[Padmasambhava]] og í tíbetskum Guru Rinpoche sem árið [[747]] [[e.Kr.]] hóf að boða kenningar búddismans í Tíbet.
 
Í tíbetskum búddisma má finna arfleifð frá hinum fornu tíbetsku trúarbrögðum sem nefnd eru bön. Hin sterka tantríska hefð tíbetsk búddisma tengir hann einnig beint við tantrískar hefðir hindúisma. Þó kjarnasvæði tíbetska búddismans hafi ævinlega verið Tíbet hefur þessi hefð enn sterk ítök víða um Asíu, má þar nefna [[Bútan|Bhutan]], [[Mongólía|Mongólíu]] og [[Nepal]]. Einnig í Rússnesku héruðunum [[Burjatia]], [[Kalmykia]] og [[Tuva]] og norðaustur Kína (Mandsjuria, Heilongjiang, Jilin). Þessi hefð er líka sterk í héruðunum Ladakh og Sikkim á [[Indland]]i. Tíbetskur búddismi skiptist í fjórar megingreinar og fjölda minni greina.
 
Tíbetskur búddismi var ríkistrú í aldaraðir og klausturreglur fóru bæði með andleg og veraldleg völd. Höfuðstöðvar trúarinnar voru í borginni [[Lhasa]] og þar voru einnig aðalstöðvar æðsta yfrirmanns trúarinnar, [[Dalai Lama]]. Næstur honum að tign var [[Panchen Lama]]. Í samband við hernám Kínverja af Tíbet [[1950]] var hið veraldlega veldi trúarinnar brotið á bak aftur, Panchen Lama var settur í fangelsi og Dalai Lama flúði til Indlands [[1959]] og hefur hann búið þar síðan.
 
== Sérkenni tíbetska búddismans ==
Lína 14:
* trúin að lama geti valið að endurfæðast og þá í grunnformi sínu sem nefnt er ''tulku''. Það er hægt að þekkja þetta ''tulku'' á ákveðnum einkennum í því barni sem það hefur endurfæðst í. En barnið þarf að endurmenntast í fræðum búddismans.
* trúin að búddar geti endurfæðst í mannlegu gervi
* leitin að duldum heilögum fræðum, svo nefndum ''terma''. Sá sem leitar þessara fræða er nefndur ''tertron''. Þessi fræði má á stundum finna í föstu formi t.d. skrifum og þá oftast á dulmáli. Tetroninn verður að lesa og túlka textann hvað eftir annað þar til merkingin að lokum opinberast. Fræðin má einnig uppgötva við hugleiðslu eða bein tengsl við sérstaka hluti. Þegar það gerist tengist tetroninn beint við fræðin og þau birtast honum í einni heild.
 
Í tíbetskum búddisma er einnig mjög sterk trú á ýmsa [[boddhisattva]] og verndara [[dharma]]. Botthisattva eru upplýstur maður sem velur að dveljast í [[samsara]] öðrum til aðstoðar. Dharma-verndarar eru einskonar húsguðir sem vernda hús og þorp.
Lína 20:
Þeir sem ekki helga sig trúnni sem [[Munkur|munkar]] eða [[Nunna|nunnur]] bera fram fórnir til ýmissa boddhisatva, færa munkum mat, kveikja á smjörlömpum í musterunum, fara í pílagrímaferðir eða syngja bænir.
 
[[Klaustur]] og klausturmenntun var afar mikilvægur þáttur í tíbetskum búddisma. Þegar kínverski herinn réðist inn í Tíbet 1950 er álitið að um 25 prósent af íbúum landsins hafi búið í klaustrum. Fyrir menningarbyltinguna á sjöunda áratug 20. aldar er talið að það hafi verið milli 2000 og 3000 klaustur í Tíbet. Kínversk yfirvöld hafa nú yfirsjón með kennslu og kenningum í klaustrunum í Tíbet og reyna með harðri hendi að stjórna þeim í pólitískum tilgangi.
 
== Saga og munkareglur ==
Búddismi barst til Tíbet um 750 þegar indverski [[vajrajana]]-munkurinn [[Padmasambhava]] kom til landsins og stofnaði fjölda klaustra, hann varð þar með fyrsti laman. Búddisminn blandaðist mjög [[bön]], hinum fornu tíbetsku trúarbrögðum.
 
Sú hefð sem Padmasabhava stofnaði er nefnd Nyingma. Trúarhefð og trúarkenningar þessarar hefðar byggir á þýðingum á heilögum textum búddisma sem gerðar voru eftir [[Kínverska|kínverskum]] textum. Þessir textar höfðu verið þýddir yfir á kínversku úr [[sanskrít]] og samkvæmt öðrum búddistum hafði allmikið skolast til á þessu þýðingarferli.
Hinar meginhefðir tíbetsk búddisma, kayu, sakya og geluk, byggja á seinni þýðingum beint úr frumritunum á sanskrít. Áberandi munur á hinum mismunandi hefðum er að geluk-munkarnir bera gulan höfuðbúnað og hinir rauða.
 
Lína 36:
* Stee Hagen, ''Buddhism Plain and Simple'' (Broadway, 1998). ISBN 100767903323
 
== Tengt efni ==
* [[Búddismi]]
* [[Dalai Lama]]
Lína 69:
[[ko:티베트 불교]]
[[lt:Lamaizmas]]
[[mn:Төвдийн БуддизмБуддын шашин]]
[[nl:Tibetaans boeddhisme]]
[[no:Tibetansk buddhisme]]