„Halle“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
Amirobot (spjall | framlög)
m r2.7.1) (robot Breyti: fa:هاله (شهر)
You are very stupid, I will kill you and I WISH '''UNLIMITED BLOCK'''.
Lína 1:
You are very stupid, I will kill you and I WISH '''UNLIMITED BLOCK'''.
{| cellpadding="2" style="float: right; width: 307px; background: #e3e3e3; margin-left: 1em; border-spacing: 1px;"
! Skjaldarmerki Halle
! Lega Halle í Saxlandi-Anhalt
|----
| align="center" bgcolor="#EFEFEF" | <div>{{border|[[Mynd:Coat of arms of Halle (Saale).svg|150px|none]]}}</div>
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" | [[Mynd:Saxony-Anhalt_HAL.svg|150px]]
|- style="background: #ffffff;" align="center"
|----
| colspan=2 align=center |
|-----
! colspan="2" | Upplýsingar
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Sambandsland:|| Saxland-Anhalt
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Flatarmál: || 135 km²
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Mannfjöldi: || 233 þúsund <small>(31. desember 2008)</small>
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Þéttleiki byggðar: || 1726/km²
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Hæð yfir sjávarmáli: || 87 m
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Vefsíða: || [http://www.halle.de/ www.halle.de]
|-----
|}
'''Halle''' er stærsta borgin í þýska sambandslandinu [[Saxland-Anhalt]] með 233 þúsund íbúa. Hún er þó ekki höfuðborg landsins (sem er [[Magdeburg]]). Íbúafjöldinn fer þó snarminnkandi og mun hann innan skamms fara niður fyrir Magdeburg.
 
== Lega ==
[[Mynd: Marktplatz Halle 2010.jpg|thumb|Miðborgin í Halle]]
Halle liggur við ána Saale nær syðst í sambandslandinu og steinsnar fyrir vestan landamærin að [[Saxland]]i. Næstu borgir eru [[Leipzig]] til suðausturs (20 km), Magdeburg til norðurs (50 km) og [[Erfurt]] til suðvesturs (60 km).
 
== Skjaldarmerki ==
[[Skjaldarmerki]] Halle eru tvær rauðar stjörnur og rauður hálfmáni á hvítum grunni. Merki þetta var tekið upp [[1450]] en óvíst er um merkingu þess. Kenningar eru uppi um að stærri stjarnan sé sólin, að hún sé merki [[María mey|Maríu mey]] og að hún sé afbakaður saltkristall.
 
== Orðsifjar ==
[[Germanir]] nefndu staðinn upphaflega Dobrebora en fljótlega eftir að [[Karl hamar]] hertók var farið að kalla bæinn Halla og síðan Halle. Tvær skoðanir eru um merkingu þess. Í fyrsta lagi að það tengist salti, að Salz hafi breyst í Halla (''sal'' verður að ''hal''). Í öðru lagi að um slakka í landslaginu sé að ræða.
 
== Söguágrip ==
 
=== Upphaf ===
Byggðin myndaðist í kringum saltnámur á [[Miðaldir|miðöldum]]. Þar bjuggu þá ýmsir þjóðflokkar germana, en einnig slavar eins og vindar. [[Salt]] var óvíða að fá og því var svæðið mjög eftirsótt. Árið [[735]] hertók Karl hamar allt héraðið og innlimaði það frankaríkinu. Hann gaf hermönnum sínum saltnámurnar. Árið [[806]] kemur heitið Halle (eða Halla) fyrst fyrir í skjölum. [[968]] er biskupsdæmið í Magdeburg stofnað og tilheyrir Halle því allt til 1680. [[1281]] er Halle í [[Hansasambandið|Hansasambandinu]]. Aðalverslunarvaran er salt. [[1503]] flutti erkibiskupinn frá Magdeburg í nýreistan kastala í Halle og sitja biskupar þar allt til [[1680]].
 
=== Siðaskipti og stríð ===
[[Mynd: Halle-Saale-Marktplatz-anno-1500-1889 ArM.JPG|thumb|Miðborg Halle árið 1500.]]
1541 fóru siðaskiptin formlega fram í Halle eftir að [[Marteinn Lúther]] hafði sjálfur predikað þar nokkrum sinnum. Halle var á þessum tíma aðsetur biskupsins Albrecht von Brandenburg, sem jafnframt var [[kardináli]]. Hann ákvað að yfirgefa borgina í fússi og tók öll verðmæti með sér. Borgin var þaðan í frá stjórnuð af fulltrúa biskupanna. Við andlát Lúthers [[1546]] var líkami hans geymdur til skamms tíma í Halle. [[1625]] hertók [[Wallenstein]] borgina í [[30 ára stríðið|30 ára stríðinu]]. [[1631]] náðu [[Svíþjóð|Svíar]] að hrekja keisaraherinn á brott og hertaka borgina. 1680 lést síðasti biskupinn í borginni. Við það varð hún hluti af erkibiskupsdæminu í [[Brandenborg]]. [[1701]] varð borgin sjálf innlimuð í konungsríkið Brandenborg og var gerð að höfuðborg hertogadæmisins Magdeburg til skamms tíma.
 
=== Nýrri tímar ===
[[1806]] birtust [[Frakkland|Frakkar]] við borgardyrnar. Þeir áttu í orrustu við prússa og sigruðu þá. Í kjölfarið hertóku þeir Halle. Nokkrum dögum síðar sótti [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] borgina heim. Hann lét loka háskólanum þar (''Alma mater halensis''). Ári síðar gaf Napoleon borgina konungsríkinu Vestfalíu. En eftir fall Napoleons [[1815]] varð hún prússnesk á ný. Síðla á [[19. öldin|19. öld]] óx borgin mjög. [[1890]] fór íbúafjöldinn yfir 100 þúsund. Í [[apríl]] [[1891]] voru fyrstu rafmagns sporvagnarnir teknir í notkun, en þetta var slíka kerfið í [[Evrópa|Evrópu]]. Í [[Heimstyrjöldin síðari|heimstyrjöldinni síðari]] varð borgin fyrir óverulegum loftárásum bandamanna. Halle er því ein af fáum stórborgum Þýskalands sem slapp við skemmdir stríðsins. Um miðjan apríl hertóku [[Bandaríkin|Bandaríkjamenn]] borgina, en þeir skiluðu henni til [[Sovétríkin|Sovétmanna]] í [[júlí]], enda í sovéska hernámssvæðinu. Halle varð þá höfuðborg héraðsins Sachsen í eitt ár. Halle var í [[Austur-Þýskaland]]i allt til sameiningar Þýskalands [[1990]]. Við sameininguna varð gríðarmikið atvinnuleysi í borginni, þar sem atvinnuvegir áttu í erfiðleikum með að keppa við vestrænan varning. Enn í dag á borgin við erfiðleika að etja og fækkar íbúum enn mjög. Þeir voru 316 þúsund við sameiningu en eru aðeins 233 þúsund í dag. Þetta er ein allra mesta mannfækkun í þýskri stórborg á síðari tímum.
 
== Viðburðir ==
* Händelhátíðin í Halle er stærsti tónlistarviðburðurinn í Saxlandi-Anhalt. Hátíðin er til heiðurs Georgs Friedrich Händel, frægasta barni borgarinnar. Hátíðinni var hleypt af stokkunum [[1952]] og er haldin árlega í júní.
* Þjóðhátíð borgarinnar heitir Hallesches Laternenfest, sem er nokkurs konar ljósaganga. Reyndar er margt annað gert í tengslum við hátíðina, sem haldin er árlega síðustu helgina í [[ágúst]].
* Næststærsta hátíðin í Halle er salthátíðin. Hún var fyrst haldin [[1995]] og er margt gert sér til dundurs. Einn hápunkturinn er kapphlaup á aðalmarkaðstorginu. Um 200 þúsund manns sækja borgina heim um þessa hátíð, sem haldin er síðustu helgi í [[september]].
 
== Frægustu börn borgarinnar ==
* ([[1685]]) [[Georg Friedrich Händel]] tónskáld
* ([[1737]]) Johann Friedrich greifi frá Struensee, læknir og æðsti ráðherra Kristjáns 7. Danakonungs
* ([[1904]]) [[Reinhard Heydrich]] SS leiðtogi
* ([[1927]]) [[Hans-Dietrich Genscher]] innanríkis- og utanríkisráðherra [[Vestur-Þýskaland]]s [[1969]]-[[1985]]
 
== Byggingar og kennileiti ==
[[Mynd: Halle Saale Marktplatz(2005-06-25).JPG|thumb|Rauði turninn er einkennisbygging Halle. Til hægri er Frúarkirkjan.]]
[[Mynd: Dom Halle.jpg|thumb|left|Dómkirkjan í Halle. Þar var Georg Friedrich Händel organisti meðan hann var ungur.]]
[[Mynd: HalleMoritzburg6.jpg|thumb|left|Hluti af Moritzburg-virkinu]]
* Rauði turninn (''Roter Turm'') er einkennisbygging borgarinnar Halle. Hann var reistur [[1418]]-[[1506]] í miðborginni og þjónaði sem klukkuturn eins og algent er á [[Ítalía|Ítalíu]]. Turninn er alls 84 metra hár, hærri en kirkjurnar tvær í miðborginni, og var því hæsta bygging borgarinnar í margar aldir. Heitið Rauði turninn kom upp vegna hins rauða þaks sem upphaflega var úr [[kopar]]. Stór og mikil Roland-stytta er áfast turninum. Turninn þjónar enn í dag sem klukkuturn, bæði með kirkjubjöllum og tímaklukku.
* Hallescher Dom er dómkirkjan í Halle og elsta standandi kirkjuhús borgarinnar. Það voru munkar sem reistu kirkjuna og vígðu hana árið [[1300]]. Hún hét þá St. Paul (''Pálskirkja'') og var klausturkirkja. [[1520]] lét biskupinn í Magdeburg breyta kirkjunni og var hún endurvígð þremur árum seinna. Þaðan kemur heitið dómkirkja þótt tæknilega sé hún það ekki. Einkennandi fyrir kirkjuna er að hún er turnlaus, sem er mjög óvenjulegt í Þýskalandi. 1702-3 var Georg Friedrich Händel organisti í þessari kirkju, en þá var hann enn kornungur.
* [[Frúarkirkjan í Halle|Frúarkirkjan]] er fjögurra turna kirkjan í miðborginni. Hún var reist á [[16. öldin|16. öld]] og hófust siðaskiptin í Halle í henni. Hún er óvenjuleg að því leyti að í kirkjunni er engin kór, heldur tvær turnhliðar, ein að framan og ein að aftan. Lík Lúthers var geymt til skamms tíma í þessari kirkju 1546. Á [[18. öldin|18. öld]] spiluðu [[Johann Sebastian Bach|Bach-feðgarnir]] á orgel kirkjunnar.
* Moritzburg er gamalt kastalavirki í Halle. Það var reist [[1484]]-[[1503]] af erkibiskupnum í Magdeburg sem sjálfur settist að í virkinu. Virkið er í ferningi og er 72 m breitt og 85 metra langt. Það var tekið af mótmælendum [[1547]]. Því réðist [[Karl 5. keisari|Karl V.]] keisari á það og hertók það ásamt Alba, hinum spænska hertoga. Í 30 ára stríðinu settist Wallenstein í virkið 1625. En 1631 birtist [[Gústaf Adolf 2.|Gústaf Adolf]] Svíakonungur við Halle og náði að hertaka virkið nær bardagalaust. Seinna á öldum þjónaði virkið sem herspítali í [[7 ára stríðið|7 ára stríðinu]] og í Napoleonsstríðunum. Í dag er virkið safn í eigu borgarinnar.
 
== Heimildir ==
* {{wpheimild|tungumál=de|titill=Halle (Saale)|mánuðurskoðað=júlí|árskoðað=2010}}
{{Commons}}
 
{{Borgir í Þýskalandi}}
 
[[Flokkur:Borgir í Þýskalandi]]
 
[[af:Halle, Sakse-Anhalt]]
[[an:Halle (Saxonia-Anhalt)]]
[[ar:هاله (سكسونيا-أنهالت)]]
[[bg:Хале]]
[[ca:Halle (Saxònia-Anhalt)]]
[[cs:Halle]]
[[da:Halle (Saale)]]
[[de:Halle (Saale)]]
[[dsb:Halle (Solawa)]]
[[en:Halle, Saxony-Anhalt]]
[[eo:Halle (Saale)]]
[[es:Halle (Sajonia-Anhalt)]]
[[et:Halle]]
[[fa:هاله (شهر)]]
[[fi:Halle]]
[[fr:Halle (Saxe-Anhalt)]]
[[frr:Halle]]
[[ga:Halle (Saale)]]
[[he:האלה]]
[[hu:Halle an der Saale]]
[[id:Halle (Saale)]]
[[it:Halle (Saale)]]
[[ja:ハレ]]
[[ka:ჰალე (ზაალე)]]
[[kk:Галле (Саксония-Анхальт, Германия)]]
[[ko:할레]]
[[la:Salinae Saxonicae]]
[[lb:Halle (Sachsen-Anhalt)]]
[[lt:Halė]]
[[nds:Halle (Saale)]]
[[nl:Halle (Saale)]]
[[nn:Halle an der Saale]]
[[no:Halle (Saale)]]
[[pl:Halle (Saale)]]
[[pt:Halle an der Saale]]
[[ro:Halle (Saale)]]
[[ru:Галле (Саксония-Анхальт)]]
[[simple:Halle, Saxony-Anhalt]]
[[sk:Halle (Saale)]]
[[sl:Halle, Saška-Anhalt]]
[[sq:Hale (Sale)]]
[[sr:Хале]]
[[sv:Halle an der Saale]]
[[uk:Галле (Саксонія-Ангальт)]]
[[uz:Halle (Saale)]]
[[vi:Halle (Saale)]]
[[vo:Halle (Sachsen-Anhalt)]]
[[war:Halle, Saxony-Anhalt]]
[[zh:哈雷 (德国)]]
[[zh-min-nan:Halle (Saale)]]