„Aachen“: Munur á milli breytinga

Efni eytt Efni bætt við
HerculeBot (spjall | framlög)
m r2.7.1) (robot Bæti við: ie:Aachen
Skipti út innihaldi með „You are very stupid, I will kill you and I WISH '''UNLIMITED BLOCK'''.“
Lína 1:
You are very stupid, I will kill you and I WISH '''UNLIMITED BLOCK'''.
{| cellpadding="2" style="float: right; width: 307px; background: #e3e3e3; margin-left: 1em; border-spacing: 1px;"
! Skjaldarmerki Aachen
! Lega Aachen í Þýskalandi
|----
| align="center" bgcolor="#EFEFEF" | <div>{{border|[[Mynd:Stadtwappen der kreisfreien Stadt Aachen.svg|150px|none]]}}</div>
| align="center" bgcolor="#FFFFFF" | [[Mynd:Lage der kreisfreien Stadt Aachen in Deutschland.png|150px]]
|- style="background: #ffffff;" align="center"
|----
| colspan=2 align=center |
|-----
! colspan="2" | Upplýsingar
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Sambandsland:|| Norðurrín-Vestfalía
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Flatarmál: || 160 km²
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Mannfjöldi: || 259 þúsund <small>(31. desember 2008)</small>
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Þéttleiki byggðar: || 1612/km²
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Hæð yfir sjávarmáli: || 173 m
|---- bgcolor="#FFFFFF"
| Vefsíða: || [http://www.aachen.de/ www.aachen.de]
|-----
|}
[[Mynd:AachenKarlDerGrosseStatue.jpg|thumb|Stytta af Karlamagnúsi fyrir framan ráðhúsið]]
'''Aachen''' er borg í þýska sambandslandinu [[Norðurrín-Vestfalía|Norðurrín-Vestfalíu]] og er með 259 þúsund íbúa. Hún er vestasta borgin í [[Þýskaland]]i. Aachen er þekktust fyrir að vera aðsetur [[Karlamagnús]]ar og var sem slík höfuðborg og krýningaborg [[Heilaga rómverska ríkið|þýska ríkisins]]. Karlamagnús hvílir í dómkirkjunni í borginni, sem jafnframt er á [[heimsminjaskrá UNESCO]].
 
== Lega ==
Aachen liggur vestast í sambandslandinu, nokkuð fyrir suðvestan [[Ruhr-héraðið]]. Hún er vestasta borg Þýskalands og liggur við hollensku og belgísku landamærin. Næstu borgir eru [[Köln]] til austurs (50 km), [[Maastricht]] í [[Holland]]i til vesturs (20 km) og [[Liége]] í [[Belgía|Belgíu]] til suðvesturs (30 km).
 
== Skjaldarmerki ==
[[Skjaldarmerki]] Aachen sýnir svartan örn á gulum grunni. Örninn er tákn um gamla þýska ríkið, enda var Aachen keisaraborg. Örninn er búinn að vera tákn borgarinnar í margar aldir og hefur breyst örlítið með tímanum. Síðustu breytingar áttu sér stað [[1980]].
 
== Orðsifjar ==
Nafnið Aachen er vatnanafn eða árnafn og er dregið af gamla germanska orðinu ''Ahha'' eða ''Ache'', sem aftur er dregið af latneska orðinu ''aqua'', sem merkir ''vatn''. Á 8. öld hét bærinn Aquis Villa (''Vatnabær''). Meintar eru uppsprettur sem lengi hafa verið notaðar við böð og heilsuböð. <ref>Geographische Namen in Deutschland. Duden. 1993. Bls. 29.</ref> Aachen heitir öðru nafni á hinum ýmsu tungumálum. [[Franska]]: Aix-la-Chapelle. [[Latína]]: Aquisgranum. [[Hollenska]]: Aken.
 
== Söguágrip ==
 
=== Keisaraborgin ===
Það voru [[Rómverjar]] sem fyrstir settust að á núverandi borgarstæði. Þeir fundu lindir sem þeir notuðu fyrir böð. Bærinn sem Rómverjar reistu var þó ekki stór, enda við jaðar [[Rómaveldi]]s. Rómverjar hurfu í upphafi 5. aldar og settust þá [[germanir]] að í bænum, ekki síst frankar. Árið [[765]] kemur Aachen fyrst við skjöl er Pippin yngri frankakonungur hélt upp á jólin þar og páska árið eftir. Sonur hans, Karlamagnús, lét reisa kastalavirki í Aachen og gerði staðinn að aðalaðsetri sínu. Það með varð Aachen að höfuðborg hins mikla frankaríkis. Karlamagnús varð síðan fyrsti [[keisari]] hins mikla ríkis. Hann lét einnig reisa dómkirkjuna. Árið [[817]] lét Karlamagnús krýna son sinn [[Lúðvík hinn frómi|Lúðvík hinn fróma]] til meðkonungs í Aachen. Síðan þá hafa rúmlega 30 konungar þýska ríkisins verið krýndir í dómkirkjunni í Aachen og voru margir þeirra seinna krýndir til keisara. Síðasta krýningin í Aachen fór fram [[1531]] er [[Ferdinand I (HRR)|Ferdinand I]] var krýndur til konungs. Seinni konungar voru að mestu leyti krýndir í [[Frankfurt am Main|Frankfurt]]. Margir konunganna og keisaranna hvíla í dómkirkjunni í Aachen. Hún er enn talinn mesta keisaraborg Þýskalands.
 
=== Fríborg ===
[[Mynd:Aachen city hall Imperial Regalia replicas.jpg|thumb|Ríkisdjásnin]]
[[Friðrik Barbarossa]] var krýndur til konungs í Aachen [[1152]]. Hann lét gagnpáfann Pascalis III lýsa Karlamagnús heilagan árið [[1165]]. Á næsta ári gerði hann Aachen að fríborg í ríkinu. Borgin fékk skömmu seinna veglega borgarmúra, sem kölluðust Barbarossamúrar. [[1248]] varð Vilhjálmur frá Hollandi gagnkonungur í þýska ríkinu, meðan [[Friðrik II (HRR)|Friðrik II]] var keisari. Vilhjálmur vildi láta krýna sig í Aachen, en borgarbúar lokuðu á hann borgarhliðunum og stóðu fast með Friðriki keisara. Vilhjálmur lét því gera umsátur um borgina. Eftir nokkra mánuði fór honum þó að leiðast þófið og lét gera stíflur í nokkra læki sem runnu í gegnum Aachen. Fyrir vikið hækkaði í þeim vatnið og flæddi út um alla borg. Borgarbúar gáfust loks upp eftir sex mánaða úthald og var Vilhjálmur þá krýndur. Til krýninga konunga voru þrjú ríkisdjásn notuð: Myndabók guðspjallamannanna, Stefánsskrínið (með mold frá [[Jerúsalem]] og dreypt með blóði heilags Stefáns) og korði Karlamagnúsar. Þessi ríkisdjásn voru í fyrsta sinn notuð í helgigöngu í Aachen [[1349]]. Síðan þá hefur helgigangan farið fram á sjö ára fresti í Aachen, sem varð ein af mest sóttu pílagrímsstöðum kristninnar í [[Evrópa|Evrópu]].
 
=== Siðaskiptin ===
[[Siðaskiptin]] gengu hægt fyrir sig í Aachen. Það var ekki fyrr en eftir [[1560]] að nokkrir íbúar snerust til [[lúterstrú]]ar. En með tilkomu hollenskra innflytjenda stórjókst hlutfall lúterstrúarmanna í borginni. [[1581]] voru lúterskir borgarráðsmenn í fyrsta sinn í meirihluta í borgarráðinu. Þá voru sett lög um trúfrelsi í borginni og í raun voru allir sáttir við aðstæður. En keisaranum, [[Rúdolf II (HRR)|Rúdolf II]], mislíkaði að keisaraborgin skyldi snúast til lúterstrúar. Hann sjálfur hafði verið krýndur til konungs í [[Regensburg]] í [[Bæjaraland]]i. Seinasta konungskrýningin í Aachen hafði farið fram 1531. Rúdolf setti ríkisbann á borgina og í kjölfarið varð borgarráð eingöngu skipað kaþólikkum. Þeir stóðu hins vegar andspænis lúterskum íbúum borgarinnar, sem þar voru í miklum meirihluta. Í fyrstu varð ágreiningur lítill, en smájókst með árunum. [[1611]] voru lúterskar messur bannaðar og lúterstrúarmenn áttu að missa réttindi sín. Þessu gátu borgarbúar ekki unað og gerðu allsherjar uppreisn. Þeir stormuðu í ráðhúsið og handtóku allt borgarráðið. Einnig brutust þeir inn í kaþólskar innréttingar og eyðilögðu ýmislegt þar. Keisarinn krafðist hlýðni af borgarbúum, en hann lést nokkrum mánuðum síðar. Nýr keisari varð [[Matthías (HRR)|Matthías]]. [[1614]] sendi hann 16 þúsund manna her undir stjórn Spánverjans Spinola herforingja til Aachen. Þegar herinn birtist við borgarhliðin, urðu borgarbúar svo skelfdir að þeir gáfust upp án þess að einu einasta skoti hafði verið hleypt af. Spinola gekk hart fram gegn lúterstrúarmönnum. Nokkrir voru teknir af lífi, aðrir voru gerðir útlægir. Afleiðingarnar voru þær að kaþólska kirkjan varð einráð í Aachen þar til [[Frakkland|Frakkar]] hertóku borgina í upphafi [[19. öldin|19. aldar]].
 
=== Bruninn mikli og friðarsamningar ===
[[Mynd:Aachen-Kupferstich-Merian.png|thumb|Aachen 1647. Mynd eftir Matthäus Merian]]
[[1656]] kom eldur upp í bakaríi í borginni. Eldurinn breiddist hratt út og næstu 20 tíma brann nær gjörvöll miðaldaborgin. Opinberar tölur segja til um að 4.664 hús af 5.300 hafi eyðilagst. Þó létust aðeins 17 manns í eldsvoðanum. Í kjölfarið var borgin endurreist sem einn glæsilegasti baðstaður Evrópu. Baðlæknirinn Francois Blondel frá Liége stjórnaði verkinu. Mikið af heldra fólki í Evrópu sótti böðin heim. Þeirra á meðal má nefna [[Pétur mikli|Pétur mikla]] frá [[Rússland]]i og [[Friðrik 2. Prússakonungur|Friðrik mikla]] konungur [[Prússland]]s. Tvisvar fóru fram friðarsamningar í Aachen. [[1668]] sömdu Frakkar og [[Spánn|Spánverjar]] um frið í fransk-spænska stríðinu en í því hafði [[Loðvík 14.|Loðvík XIV]] tekið nokkur landsvæði af spænsku [[Niðurlönd]]um. [[1748]] var aftur samið um frið í Aachen en að þessu sinni í [[Austurríska erfðastríðið|austurríska erfðastríðinu]]. Stíðið hafði verkið nokkurs konar allsherjarstyrjöld í Evrópu og var einnig háð í nýlendum Evrópubúa í [[Norður-Ameríka|Norður-Ameríku]] og [[Asía|Asíu]].
 
=== Frakkar ===
Franskur byltingarher þrammaði inn í borgina [[1792]] og plantaði friðartré á markaðstorginu. Þeir reyndu að koma hugmyndum um frelsi og réttlæti áleiðis. En [[1. mars]] [[1793]] sigruðu Austurríkismenn Frakka í orrustunni við Aldenhoven og frelsuðu Aachen. Það stóð þó stutt. [[22. september]] sama ár sigruðu Frakkar Austurríkismenn og hertóku borgina á nýjan leik. Að þessu sinni héldu Frakkar borginni og [[1797]] var hún innlimuð Frakklandi. [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] var tíður gestur í Aachen og notaði þá böðin þar óspart. Eitt sinn var meira að segja Jósefína keisaraynja með í för til að njóta baðanna. Sonur Napoleons var skírður í Aachen [[1811]]. Hann lét rífa niður alla borgarmúra og umbreyta ásýnd borgarinnar. Eftir hrakfarir Napoleons í Rússlandi yfirgáfu Frakkar Aachen. [[1815]] úrskurðaði [[Vínarfundurinn]] að Aachen skyldi tilheyra Prússlandi.
 
=== Prússar ===
[[1818]], aðeins þremur árum eftir Vínarfundinn, var haldin Aachen-ráðstefnan. Á henni voru fulltrúar Prússlands, [[England]]s, Rússlands og Austurríkis mættir og ræddu þeir um stríðsskaðabæturnar sem Frakkar höfðu verið að greiða eftir Napoleonsstríðin. Þar var ákveðið að fella niður allar eftirstöðvar. Þjóðhöfðingjarnir sjálfir mættu til borgarinnar og sátu minningarguðsþjónustu um orrustuna við [[Leipzig]] sem farið hafði fram fimm árum áður. Þetta voru [[Friðrik Vilhjálmur III (Prússland)|Friðrik Vilhjálmur III]] frá Prússlandi, [[Frans I (HRR)|Frans I]] frá Austurríki og [[Alexander I (Rússakeisari)|Alexander I]] frá Rússlandi. [[1830]] var uppreisn meðal borgarbúa. Tilkoma [[gufuvél]]arinnar í vefnaðariðnaði í borginni hafði orsakað mikið atvinnuleysi og fátækt. [[Iðnbyltingin]] var hafin. [[1841]] fékk Aachen [[járnbraut]]artengingu. Teinarnir urðu að fara yfir Wurmdalinn. Til þess var reist 275 metra löng járnbrautarbrú og þá þótti mikið afrek. Hún er enn elsta þýska járnbrautarbrúin sem enn er í notkun. Íbúafjöldinn fór yfir 100 þúsund árið [[1890]] og í 150 þúsund [[1906]].
 
=== 20. öldin ===
[[Mynd:Kriegsgefangene.jpg|thumb|Þýskir stríðsfangar þramma um götur Aachen]]
Í lok [[Heimstyrjöldin fyrri|heimstyrjaldarinnar fyrri]] hertóku Frakkar og Belgar borgina. Frakkar yfirgáfu Aachen [[1920]], en Belgar ekki fyrr en á kreppuárinu [[1929]]. Eftir að [[Nasismi|nasistar]] náðu völdum í Aachen [[1933]], reyndu borgarbúar að mótmæla með því að efna til helgigöngu. 800 þús manns tóku þátt í þessari göngu, sem er enn í dag ein mesta fjöldaganga þýskrar sögu. Í upphafi [[Heimstyrjöldin síðari|heimstyrjaldarinnar síðari]] voru 40 þúsund þýskir hermenn staðsettir í Aachen. Þeir tóku þátt í innrásinni í Hollandi. Aachen varð fyrir fimm loftárásum í stríðinu og eyðilagðist um 65% borgarinnar. [[1944]] létu nasistar rýma borgina að mestu og breyttu henni í vígi. Þeir höfðu á 5.000 manna herliði að skipa. Í [[október]] réðust [[Bandaríkin|Bandaríkjamenn]] á borgina og nærsveitir. Þeir náðu ekki að hertaka hana fyrr en eftir tveggja vikna bardaga og var hún þá fyrsta þýska borgin sem féll í hendur bandamanna. Aðeins 11 þús almennir borgarar voru þá eftir í borginni. Strax var hafist handa við að endurreisa Aachen og náði íbúatalan 100 þúsund á ný [[1946]] en hún var sett í hið nýstofnaða sambandsland Norðurrín-Vestfalíu. Bandaríkjamenn hurfu úr borginni og við tóku breskir og belgískir hermenn. [[1950]] voru [[Karlsverðlaunin]] stofnuð í Aachen, en það eru friðarverðlaun nefnd eftir Karlamagnúsi. Margir þekktir leiðtogar Evrópu hafa hlotið þessi verðlaun, þar á meðal [[Angela Merkel]], [[Gro Harlem Brundtland]], [[Václav Havel]] og [[Jóhannes Páll 2.|Jóhannes Páll II páfi]].
 
== Íþróttir ==
Í Aachen fór fyrsta alþjóða hestaíþróttin fram árið [[1925]]. Síðan þá hefur hestamót farið fram árlega í borginni. Hér er um stökkmót, göngumót (''Dressur'') og hestvagnahlaup að ræða, allt í senn. HM 2006 í hestaíþróttum fór fram í Aachen.
 
Aðalknattspyrnufélag borgarinnar er Alemannia Aachen sem leikur ýmist í 1. eða 2. deild. Besti árangur félagsins er 2. sæti [[1969]]. Liðið komst þrisvar komist í úrslit bikarkeppninnar, síðast [[2004]].
 
== Frægustu börn borgarinnar ==
* ([[1890]]) [[Walter Hasenclever]] rithöfundur
 
== Byggingar og kennileiti ==
* [[Dómkirkjan í Aachen]] er keisarakirkja Karlamagnúsar. Í kirkjunni hafa rúmlega 30 konungar þýska ríkisins verið krýndir. Karlamagnús og Otto III keisari hvíla í steinkistum í kirkjunni. Kirkjan er á heimsminjaskrá UNESCO.
* '''Ráðhúsið í Aachen''' var reist á [[14. öldin|14. öld]] á lóð gamla kastalans sem Karlamagnús lét reisa (og er horfinn nú). Í húsinu er hinn svokallaði krýningarveislusalur. Þar eru stór málverk sem sýna fræga atburði úr lífi Karlamagnúsar. Á 17. og 18. öld var húsinu breytt í barokk-kastala.
* '''Marschiertor''' er heiti á stærstu byggingu gömlu borgarmúranna sem enn stendur í dag. Hliðið er reyndar með allra stærstu borgarhliðum Vestur-Evrópu. Það var reist [[1257]] og þjónaði þá sem vopnahús. En á síðari árum hefur hliðið verið gistiheimili, geymsla og munaðarleysingahæli. Eftir skemmdir úr seinna stríðinu var gert við hliðið, þannig að úr varð einstaklega falleg bygging. Í vopnasalnum er pláss fyrir 200 manns í sæti og er hann notaður fyrir ýmsa viðburði.
* '''Frankenberg''' er forn kastali sem menn töldu að Karlamagnús hafi látið reisa. En hann mun vera frá [[13. öldin|13. öld]] og var aðsetur greifanna þar. Greifinn Adam III barðist með Hollendingum í sjálfstæðisstríði þeirra gegn Spánverjum á [[17. öldin|17. öld]] og því réðust Spánverjar á virkið og eyðilögðu það að hluta. Það var endurreist [[1661]] en á [[18. öldin|18. öld]] var það mannlaust og grotnaði niður. Í upphafi [[20. öldin|20. aldar]] notaði flugvélasmiðurinn Hugo Junkers frá [[Münster]] byggingarnar sem flugvélaverkstæði. Virkið eyðilagðist að nýju að hluta í loftárásum seinna stríðsins. [[1971]] var lappað upp á nokkra hluta þess og þjónar í dag sem sögusafn.
 
== Myndasafn ==
<center>
<gallery>
Mynd:Aachen Cathedral North View at Evening.jpg|Dómkirkjan
Mynd:Aachen Rathaus pano.jpg|Ráðhúsið í Aachen
Mynd:Marschiertor Aachen.jpg|Marschiertor
Mynd:BurgFrankenberg10.jpg|Frankenberg-kastalinn
</gallery>
</center>
 
== Tenglar ==
* [http://www.aachen.de/ Borgin Aachen] - (þýska og að hluta til á ensku)
* [http://www.gearthhacks.com/dlfile11927/Aachen,-Germany,-Image-overlays.htm Mynd af Aachen] tekin með [[Google Earth]]
 
== Tilvísanir ==
<div class="references-small"><references/></div>
 
== Heimildir ==
* {{wpheimild|tungumál=de|titill=Aachen|mánuðurskoðað=apríl|árskoðað=2010}}
{{Commons|Aachen}}
 
{{Borgir í Þýskalandi}}
 
[[Flokkur:Borgir í Þýskalandi]]
 
[[af:Aken]]
[[ar:آخن]]
[[az:Axen]]
[[be:Горад Ахен]]
[[be-x-old:Аахэн]]
[[bg:Аахен]]
[[br:Aachen]]
[[bs:Aachen]]
[[ca:Aquisgrà]]
[[co:Aquisgrana]]
[[cs:Cáchy]]
[[cy:Aachen]]
[[da:Aachen]]
[[de:Aachen]]
[[el:Άαχεν]]
[[en:Aachen]]
[[eo:Aachen]]
[[es:Aquisgrán]]
[[et:Aachen]]
[[eu:Akisgran]]
[[fa:آخن]]
[[fi:Aachen]]
[[fr:Aix-la-Chapelle]]
[[frr:Aachen]]
[[ga:Aachen]]
[[he:אאכן]]
[[hi:आखन]]
[[hr:Aachen]]
[[hu:Aachen]]
[[ia:Aachen]]
[[id:Aachen]]
[[ie:Aachen]]
[[it:Aquisgrana]]
[[ja:アーヘン]]
[[ka:აახენი]]
[[kk:Ахен]]
[[ko:아헨]]
[[ksh:Oche]]
[[la:Aquisgranum]]
[[lb:Oochen]]
[[li:Aoke]]
[[lmo:Aquisgrana]]
[[lt:Achenas]]
[[lv:Āhene]]
[[mr:आखन]]
[[ms:Aachen]]
[[nds:Aken]]
[[nl:Aken (stad)]]
[[nn:Aachen]]
[[no:Aachen]]
[[oc:Aquisgran]]
[[pl:Akwizgran]]
[[pnb:آخن]]
[[pt:Aquisgrano]]
[[qu:Aachen]]
[[ro:Aachen]]
[[roa-rup:Aachen]]
[[ru:Ахен]]
[[scn:Aquisgrana]]
[[sh:Aachen]]
[[simple:Aachen]]
[[sk:Aachen]]
[[sl:Aachen]]
[[sr:Ахен]]
[[sv:Aachen]]
[[sw:Aachen]]
[[ta:ஆஃகன்]]
[[th:อาเคิน]]
[[tl:Aachen]]
[[tr:Aachen (kent)]]
[[uk:Аахен]]
[[vi:Aachen]]
[[vo:Aachen]]
[[wa:Åxhe]]
[[war:Aachen]]
[[zh:亚琛]]
[[zh-min-nan:Aachen]]