„Berklar“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
mEkkert breytingarágrip |
Ekkert breytingarágrip |
||
Lína 1:
[[Mynd:Tuberculosis-x-ray-1.jpg|thumb|right|Röntgenmynd af lunga berklasjúklings.]]
'''Berklar''' (áður kallaðir ''tæring'') er lífshættulegur sjúkdómur sem smitast á milli manna í gegnum andrúmsloftið. Þeir hafa valdið fjölda dauðsfalla um allan heim. Algengasti orsakavaldurinn eru [[gerlar|bakteríur]] af tegundinni ''[[Mycobacterium tuberculosis]]''. Fyrir hálfri öld síðan komu fram fyrstu [[sýklaluyf|lyfin]] við sjúkdómnum en áður en lyfin komu til sögunnar notaðist fólk við aðrar aðferðir til að lækna berklana. Berklafaraldurinn stóð í hámarki á Íslandi um [[1900]] en þá var hann farinn að minnka í öðrum nágrannalöndum.
Til eru tvær tegundir af berklasýklum sem verka á menn og eru álíka skæðir. Það eru hinn venjulegi berklasýkill (''M. tuberculosis'') og svo önnur tegund (''[[Mycobacterium bovis|M. bovis]]'') sem einkum leggst á nautgripi en menn geta einnig smitast af (og stundum líka af fuglaberklum (''[[Mycobacterium avium|M. avium]]'')). Auk þeirra eru til undirtegundir, sem eru á ýmsan hátt afbrigðilegir, bæði í ræktun og hegðun í tilraunadýrum. Geta sumir þeirra valdið sýkingu hjá mönnum og dýrum
== Almennt um berkla ==
Berklar er lífshættulegur smitsjúkdómur sem smitast á milli manna um öndunarfæri. Meinvaldurinn er baktería sem kemst inn í líkamann við öndun, hún berst svo með blóðrás úr öndunarfærunum um líkamann. Berklasýkilinn hreiðrar svo um sig í nýrum, beinum eða miðtaugakerfi. Algengast er að þeir valdi sjúkdómi í lungunum, þar eru vaxtarskilyrðin góð, aðallega í lungnatoppnum.
Berklar smitast aðallega með hósta, þá dreifast berklasýklarnir um loftið og því erfitt að forðast smit. Ef berklasjúklingur hóstar á markaðstorgi getur heilbrigður einstaklingur samt smitast þó liðið hafa
Heilbrigt líferni, hreinlæti og hreysti er mjög mikilvægt fyrir einstaklinga að búa yfir til að verjast veirunni. Þeir verða sjaldan varir við nokkuð þó þeir hafi andað að sér berklabakteríunni. Auk þess smitar þetta fólk ekki út frá sér en til þess að geta smitað aðra þarf maður að vera orðinn sjúkur af berklum. Í kringum 1800 bjó fólk þröngt, í lélegum húsum og við óþrifnað sem varð til þess að berklaveikin breiddist hratt út.<ref>[http://www.mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=596718 Morgunblaðið 2011 ''Baráttan við berklana'']</ref>▼
▲Heilbrigt líferni, hreinlæti og hreysti er mjög mikilvægt fyrir einstaklinga að búa yfir til að verjast veirunni. Þeir verða sjaldan varir við nokkuð þó þeir hafi andað að sér berklabakteríunni. Auk þess smitar þetta fólk ekki út frá sér en til þess að geta smitað aðra þarf maður að vera orðinn sjúkur af berklum. Í kringum 1800 bjó fólk þröngt, í lélegum húsum og við óþrifnað sem varð til þess að berklaveikin breiddist hratt út.<ref>[http://www.mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=596718
== Lækningar við berklum ==
Áður en lyfin komu til sögunnar var öðrum aðferðum beitt til að reyna að sigrast á sjúkdómnum. Ein aðferðin, blásning, virkaði þannig að lofti var blásið inn í brjósthol sjúklings til þess að fá lungað til að falla saman. Þeir sjúklingar sem þessi aðferð var notuð á, voru með berklaígerð og berklaholur á lunga. Þessi aðferð var árangursrík og jukust batahorfur sjúklinga um mun. Brennsla er önnur aðferð sem var notuð. Samvextirnir voru brenndir með rafmagnsbrennslu. Þegar engin önnur aðferð virkaði og ekki var hægt að nota blásningu, sem var yfirleitt fyrsti kostur, var höggning notuð, oftast vegna þess að sjúklingar höfðu þá fengið brjósthimnubólgu. Þá voru efstu rifbeinin fjarðlægð úr sjúklingnum, stundum
Algengustu lyfin við berklum eru isoniazid og rifampin. Þegar stofnar af berklabakteríunni eru ónæmir fyrir þessum lyfjum, kallast þeir fjölónæmir. Ef um slíkt smit er að ræða, kostar það að minnsta kosti 100 sinnum meira að lækna það heldur en ef hægt væri að nota hefðbundin lyf. Venjuleg meðferð tekur um
Þýski sálfræðingurinn Robert Koch uppgötvaði berklasýkilinn fyrstur manna árið 1882. Hann sýndi fram á að hinar ýmsu myndir berkla eins og afmyndanir beina, húð-, kirtla- og lungnaberklar, var allt af völdum sama sýkilsins. Selman A. Waksman prófessor uppgötvaði fyrsta lyfið við berklum sem hann kallaði
Lækningatilraunir voru gerðar með streptómycín en það var ung dóttir samverkamanns Waksmans, Eva. Hún var með heilahimnabólgu sem stafaði af berklasýkli. Læknar töldu að sjúkdómurinn væri ekki læknanlegur svo þeir prófuðu að gefa Evu nýja lyfið sem var enn á tilraunastigi. Henni var gefin innstunga af streptómycíni í mænugöng daglega í
Þetta leiddi til þess að Waksman uppgötvaði sitt fyrsta fúkalyf, sem hann kallaði actínomycín, árið 1940. Lyfið var eitrað svo hægt væri að nota það gegn sjúkdómnum í mönnum en hann taldi að síðar gæti hann fundið upp fúkalyf sem yrði minna eitrað. Árið 1952 vann Waksman svo Nóbelsverðlaunin fyrir afrek sín.<ref>[Vilhjálmur Skúlason, bls 215]</ref>▼
▲Þetta leiddi til þess að Waksman uppgötvaði sitt fyrsta fúkalyf, sem hann kallaði actínomycín, árið 1940. Lyfið var eitrað svo hægt væri að nota það gegn sjúkdómnum í mönnum en hann taldi að síðar gæti hann fundið upp fúkalyf sem yrði minna eitrað. Árið 1952 vann Waksman svo Nóbelsverðlaunin fyrir afrek sín.<ref>
== Berklar á Íslandi ==
Berklar hafa að öllum líkindum komið til Íslands á landnámsöld en þeir tóku ekki að breiðast út fyrr en um aldamótin 1900. Helsta ástæða þess eru breytingar á búháttum. Byggð byrjaði að þéttast, litlir þorpskjarnar tóku að myndast og með auknum samgöngum jukust líkurnar á smiti. Berklafaraldurinn kom seint til Íslands miðað við nágrannalöndin og á meðan berklar jukust hér á landi voru þeir farnir að minnka annars staðar.<ref>[http://mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=571708&searchid=4bc98-4e87-4244a
Dánarhlutfall berklasjúklinga á Íslandi var eitt það hæsta í Evrópu. Berklar voru algengasta dánarorsök Reykvíkinga á árunum 1911
Guðmundur safnaði saman liði til að reisa fullkomið heilsuhæli fyrir berklasjúklinga á Íslandi. 13. nóvember 1906 var stofnfundur
Fyrstu árin eftir að hælið var stofnað þekktust engin lyf við berklum. Meðferð sjúklingana voru þá útiloft, kjarngóð fæða og hvíld með hæfilegri hreyfingu. Berklasjúk börn fengu ekki að ganga í skóla með heilbrigðum börnum vegna smithættu, þá var rekin sérstök barnadeild við Hælið sem og skóli. Árið 1952 kom öflugasta lyfið í baráttunni, Isonazid. Með réttri blöndu lyfjanna var fyrst hægt að lækna alla berkla.<ref>[http://mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=571708&searchid=4bc98-4e87-4244a Morgunblaðið 2011 ''Ný von vaknaði með starfseminni'']</ref>▼
Þegar árangursríkar lyfjameðferðir og bættur aðbúnaður og húsakynni almennings kom til, leiddi það smám saman til þess að ekki var lengur þörf á berklasjúkrahúsi. Þá var Heilsuhælinu fundið nýtt hlutverk og fékk nýtt nafn – Vífilsstaðaspítali. Í dag er Ísland í hópi landa með lægstu tíðni berklasmits.<ref>[http://mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=571708&searchid=4bc98-4e87-4244a Morgunblaðið 2011 ''Ný von vaknaði með starfseminni'']</ref>▼
▲Fyrstu árin eftir að hælið var stofnað þekktust engin lyf við berklum. Meðferð sjúklingana voru þá útiloft, kjarngóð fæða og hvíld með hæfilegri hreyfingu. Berklasjúk börn fengu ekki að ganga í skóla með heilbrigðum börnum vegna smithættu, þá var rekin sérstök barnadeild við Hælið sem og skóli. Árið 1952 kom öflugasta lyfið í baráttunni, Isonazid. Með réttri blöndu lyfjanna var fyrst hægt að lækna alla berkla.<ref>[http://mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=571708&searchid=4bc98-4e87-4244a
▲Þegar árangursríkar lyfjameðferðir og bættur aðbúnaður og húsakynni almennings kom til, leiddi það smám saman til þess að ekki var lengur þörf á berklasjúkrahúsi. Þá var Heilsuhælinu fundið nýtt hlutverk og fékk nýtt nafn
== Tengt efni ==
* [[Vífilsstaðir]]
== Tilvísanir ==
<div class="references-small"><references/></div>
== Heimildir ==▼
* [[Án höf.]. 2001.
*
*
*
== Tenglar ==
*
*
*
* [http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=416396&pageSelected=0&lang=0
* [http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=405375&pageSelected=4&lang=0
* [http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1701397
* [http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=430448&pageSelected=4&lang=0
* [http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=438275&pageSelected=5&lang=0
* [http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=428473&pageSelected=11&lang=0
* [http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=411788&pageSelected=5&lang=0
* [http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=428908&pageSelected=2&lang=0
* [http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=430422&pageSelected=14&lang=0
* [http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=408088&pageSelected=2&lang=0
* [http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=403301&pageSelected=2&lang=0
{{stubbur|heilsa}}▼
[[Flokkur:Öndunarfærasjúkdómar]]▼
▲== Heimildir ==
▲* [[Án höf.]. 2001. Baráttan við berklana. ''Morgunblaðið'', 25. mars. Sótt 17. janúar 2011 af http://www.mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=596718]
▲* [Jóhanna K. Jóhannesdóttir. 2002. Ný von vaknaði með starfseminni. ''Morgunblaðið'', 16. nóvember. Sótt 17. janúar 2011 af http://mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=571708&searchid=4bc98-4e87-4244a]
▲* [Sigurjón Jónsson læknir. ''Sóttarfar og sjúkdómar á Íslandi'' 1400-1800. Hið Íslenska bókmenntafélag, Reykjavík 1944.]
▲* [Vilhjálmur Skúlason. ''Undir merki lífsins''. Skuggsjá, 1979.]
▲* [Þuríður Árnadóttir. 2002. ,,Hvað eru berklar.” ''Vísindavefurinn''. http://www.visindavefur.hi.is/svar.php?id=2773 [Sótt 30. janúar 2011.]]
▲{{stubbur|heilsa}}
{{Tengill ÚG|de}}
{{Tengill ÚG|en}}
{{Tengill ÚG|pt}}
▲[[Flokkur:Öndunarfærasjúkdómar]]
[[af:Tuberkulose]]
|