„Berklar“: Munur á milli breytinga
Efni eytt Efni bætt við
m r2.5.1) (robot Bæti við: jv:Tuberkolosis |
Ekkert breytingarágrip |
||
Lína 1:
[[Mynd:Tuberculosis-x-ray-1.jpg|thumb|right|Röntgenmynd af lunga berklasjúklings.]]
'''Berklar''' (áður kallaðir "tæring") er lífshættulegur sjúkdómur sem smitast á milli manna í gegnum andrúmsloftið. Þeir hafa valdið fjölda dauðsfalla um allan heim. Algengasti orsakavaldurinn eru bakteríur af tegundinni "Mycobacterium tuberculosis". Fyrir hálfri öld síðan komu fram fyrstu lyfin við sjúkdómnum en áður en lyfin komu til sögunnar notaðist fólk við aðrar aðferðir til að lækna berklana. Berklafaraldurinn stóð í hámarki á Íslandi um 1900 en þá var hann farinn að minnka í öðrum nágrannalöndum.
Til eru tvær tegundir af berklasýklum sem verka á menn og eru álíka skæðir. Það eru hinir venjulegi mannastofn berkla, en svo er einnig til nautastofn sem menn geta smitast af (og stundum líka af fuglaberklum). Auk þeirra eru til undirflokkar, sem tilheyra berklasýklaflokknum en eru á ýmsan hátt afbrigðilegir, bæði í ræktun og hegðun í tilraunadýrum. Geta sumir þeirra valdið sýkingu hjá mönnum og dýrum, en sýkingin er yfirleitt vægari og eru þessir sýklar því engan veginn eins skæðir fyrir menn og fyrrnefndir tveir flokkar. Þessir afbrigðulegu flokkar hafa færst í aukana á síðari árum, og er sú kenning til að sumir þeirra a.m.k. hafi komið fram eftir að lyf fundust við berklaveiki. <ref>[http://www.timarit.is/titlebrowse.jsp?issueID=414495&pageSelected=5&lang=0 Morgunblaðið 1960]</ref>
== Almennt um berkla ==
Berklar er lífshættulegur smitsjúkdómur sem smitast á milli manna um öndunarfæri. Meinvaldurinn er baktería sem kemst inn í líkamann við öndun, hún berst svo með blóðrás úr öndunarfærunum um líkamann. Berklasýkilinn hreiðrar svo um sig í nýrum, beinum eða miðtaugakerfi. Algengast er að þeir valdi sjúkdómi í lungunum, þar eru vaxtarskilyrðin góð, aðallega í lungnatoppnum. <ref> [http://www.visindavefur.hi.is/svar.php?id=2773 Vísindavefurinn 2011]</ref>
Berklar smitast aðallega með hósta, þá dreifast berklasýklarnir um loftið og því erfitt að forðast smit. Ef berklasjúklingur hóstar á markaðstorgi getur heilbrigður einstaklingur samt smitast þó liðið hafa 3 klukkustundir á milli. Berklarnir eru samt ekki mjög smitandi til dæmis miðað við flensur, smithættan er meiri eftir því sem samskipti við sjúklinginn eru nánari. <ref>[http://www.visindavefur.hi.is/svar.php?id=2773 Vísindavefurinn 2011]</ref>
Heilbrigt líferni, hreinlæti og hreysti er mjög mikilvægt fyrir einstaklinga að búa yfir til að verjast veirunni. Þeir verða sjaldan varir við nokkuð þó þeir hafi andað að sér berklabakteríunni. Auk þess smitar þetta fólk ekki út frá sér en til þess að geta smitað aðra þarf maður að vera orðinn sjúkur af berklum. Í kringum 1800 bjó fólk þröngt, í lélegum húsum og við óþrifnað sem varð til þess að berklaveikin breiddist hratt út.<ref>[Baráttan við berklana 2001; Sigurjón Jónsson, bls. 113]</ref>
== Lækningar við berklum ==
Áður en lyfin komu til sögunnar var öðrum aðferðum beitt til að reyna að sigrast á sjúkdómnum. Ein aðferðin, blásning, virkaði þannig að lofti var blásið inn í brjósthol sjúklings til þess að fá lungað til að falla saman. Þeir sjúklingar sem þessi aðferð var notuð á, voru með berklaígerð og berklaholur á lunga. Þessi aðferð var árangursrík og jukust batahorfur sjúklinga um mun. Brennsla er önnur aðferð sem var notuð. Samvextirnir voru brenndir með rafmagnsbrennslu. Þegar engin önnur aðferð virkaði og ekki var hægt að nota blásningu, sem var yfirleitt fyrsti kostur, var höggning notuð, oftast vegna þess að sjúklingar höfðu þá fengið brjósthimnubólgu. Þá voru efstu rifbeinin fjarðlægð úr sjúklingnum, stundum 6 til 8 rifbein, og féll þá brjóstkassinn. Tilgangurinn með höggningu var sá sami og hinna aðferðanna, þ.e. að berklaholan lokaðist.<ref>[http://mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=571708&searchid=4bc98-4e87-4244a Morgunblaðið 2011 "Ný von vaknaði með starfseminni"]</ref>
Algengustu lyfin við berklum eru isoniazid og rifampin. Þegar stofnar af berklabakteríunni eru ónæmir fyrir þessum lyfjum, kallast þeir fjölónæmir. Ef um slíkt smit er að ræða, kostar það að minnsta kosti 100 sinnum meira að lækna það heldur en ef hægt væri að nota hefðbundin lyf. Venjuleg meðferð tekur um 6 mánuði og kostar um 2000 kr. en það kostar meira en milljón að lækna einstakling sem er smitaður af fjölónæmri berklabakteríu og tekur það um tvö ár. Engin lyf voru til við meðhöndlun berkla, fyrr en fyrir um það bil hálfri öld síðan. Þetta ástand, að lyf vanti, er að verða til á ný með tilkomu fjölónæmra berklabaktería. Þessir stofnar hafa myndast þegar sjúklingar með berkla hafa byrjað að taka venjuleg lyf en ekki klárað lyfjakúrinn. Þá fer af stað baktería sem er ónæm fyrir viðkomandi lyfi.<ref>[http://www.mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=596718 Morgunblaðið 2011 "Baráttan við berklana"]</ref>
Þýski sálfræðingurinn Robert Koch uppgötvaði berklasýkilinn fyrstur manna árið 1882. Hann sýndi fram á að hinar ýmsu myndir berkla eins og afmyndanir beina, húð-, kirtla- og lungnaberklar, var allt af völdum sama sýkilsins. Selman A. Waksman prófessor uppgötvaði fyrsta lyfið við berklum sem hann kallaði ,,Streptómycín”. Hann hafði mikinn áhuga á að rannsaka sveppi og jarðvegsræktanir. Hann hafði fylgst með mismunandi örverum í jarðveginum, og með rannsóknum sínum komst hann að því hve sjaldan hann fann sjúkdómsframkallandi örverur í jarðveginum. Hann hugsaði að þær þrifust ekki þar vegna annara örvera í jarðveginum sem tortímdu þeim. Þetta leiddi til þess að fólk fór að éta jarðveg í trú um það að það væri gott berklalyf. <ref>[Vilhjálmur Skúlason, bls. 212-213]</ref>
== Tengt efni ==
| |||