Orrustan um Stalíngrad

Orrustan um Stalíngrad (nú Volgograd) var ein sú mannskæðasta og um leið ein mikilvægasta orrusta í seinni heimsstyrjöldinni, milli Sovétríkjanna annars vegar og Þjóðverja og nokkurra bandamanna þeirra hins vegar. Orrustan hófst með umsátri þýska hersins um borgina Stalíngrad í Suður-Rússlandi 17. júlí 1942. Í kjölfar umsátursins hófust blóðugir bardagar um hluta borgarinnar sem Sovétmenn vörðu frækilega. Orrustunni lauk með árangursríku aðgerðinni Úranus sem fól í sér að Rauði herinn umkringdi sjötta her Þjóðverja sem hafði náð stærstum hluta Stalíngrads. Þjóðverjar gáfust upp 2. febrúar 1943. Mannfall var gríðarlegt og er áætlað um tvær milljónir manna hafi látist, sem gerir orrustuna eina blóðugustu í sögunni. Hún gjörbylti gangi styrjaldarinnar en her Þriðja ríkisins varð fyrir svo miklum skakkaföllum að hann náði aldrei aftur fyrri styrk. Sigur Sovétmanna, sem einnig urðu fyrir miklu tjóni, breytti gangi stríðsins og tókst þeim smám saman að frelsa hernumin svæði í Sovétríkjunum og síðar að gjörsigra her Þriðja ríkisins vorið 1945.

Orrustan um Stalíngrad
Hluti af seinni heimsstyrjöldinni
Sovéskir fótgönguliðar á bökkum Volgu,
Dagsetning 23. ágúst 1942 – 2. febrúar 1943 (5 mánuðir, 1 vikur og 3 dagar) Staðsetning Stalíngrad, Sovétríkjunum Niðurstaða Sigur Sovétríkjanna. Innrás Öxulveldanna hrundið og herir þeirra reknir frá Kákasus.
Stríðsaðilar
Þýskaland Rúmenía Ítalía Ungverjaland Króatía	Sovétríkin
Leiðtogar
Adolf Hitler Friedrich Paulus Walter Heitz Erich von Manstein W.F. von Richthofen Petre Dumitrescu C. Constantinescu Italo Gariboldi Gusztáv Jány	Jósef Stalín Georgíj Zhúkov Níkolaj Voronov A.M. Vasílevskíj Andrej Jerjomenko K.K. Rokossovskíj Níkolaj Vatútín Vasílíj Tsjújkov Semjon Tímoshenko Rodíon Malínovskíj
Fjöldi hermanna
Í byrjun: 270.000 fótgönguliðar 3.000 fallbyssur 500 skriðfrekar 600 flugvélar, 1.600 í mið-september Í gagnárás Sovétmanna: Um 1.040.000 menn 400.000+ Þjóðverjar 220.000 Ítalir 200.000 Ungverjar 143.296 Rúmenar 40.000 sovéskir liðhlaupar 10.250 fallbyssur 500 skriðdrekar (140 rúmenskir) 732 (402 virkar) flugvélar	Í byrjun: 187.000 fótönguliðar 2.200 fallbyssur 400 skriðdrekar 300 flugvélar Í gagnárás Sovétmanna: 1.143.000 menn 13.451 fallbyssur 894 skriðdrekar 1.115 flugvélar
Mannfall og tjón
Alls: 647.300–868.374 Þýskaland: 300.000+–400.000 Ítalía: 114.000–114.520 Rúmenía: 109.000–158.854 Ungverjaland: 105.000–143.000 Sovétmenn: 19.300–52.000	Alls: 1.129.619 478.741 drepnir eða týndir 650.878 særðir eða veikir

Upphaf umsátursins

17. júlí 1942 er talað um að orrustan um Stalíngrad hafi hafist en þann 23. ágúst komust hersveitir sjötta hers Þjóðverja fyrst að úthverfum hinnar miklu iðnaðarborgar við bakka Volgu. Með því hófst hið blóðuga umsátur um Stalíngrad sem átti eftir að verða vendipunktur í seinni heimsstyrjöldinni. Þremur dögum áður hafði opinber tilkynning verið gefin út í Þýskalandi um að Stalíngrad væri hernaðarlegt takmark þýska innrásarhersins í Rússlandi. Hertaka Stalíngrads var fyrst eingöngu hluti af áætlun um að ná olíulindum Sovétmanna í Kákasus og með því næðu Þjóðverjar að loka á samgöngur til Suður-Rússlands. Í Stalíngrad fór fram mikil framleiðsla á hergögnum, dráttarvélum og T-34 skriðdrekum Sovétmanna. Hins vegar varð fljótlega megin orsök að svo hart var barist um borgina að hún bar nafn leiðtoga Sovétríkjanna. Hitler var uppfullur af gremju og hatri eftir að hafa mistekist að ná Moskvu veturinn áður og vildi sanna yfirburði Þýskalands með því að hertaka borgina sem táknrænan yfirburð. Þjóðverjar bjuggust við því að borgin myndi falla á nokkrum dögum en Stalín var ekki á því að tapa borginni sem bar nafn hans og gerði allt til að tapa henni ekki og með því varð meiri áhersla lögð á að ná Stalíngrad en olíulindunum í Kákasus sem voru þó hernaðarlega mikilvægari.

Götubardagar

Í upphafi umsátursins lét þýski flugherinn rigna sprengjum yfir borgina sem olli eyðileggingu og dauða. Áhrif loftárásarinnar urðu hins vegar öfug miðað við hvað Þjóðverjar bjuggust við. Sovétmenn urðu fokvondir og fylltust gífurlegu baráttuþreki. Vasílíj Tsjújkov, hershöfðingi varnarhersins, lagði allt í sölurnar til að verja Stalíngrad. Tsjújkov fyrirskipaði að allir í borginni ættu að víggirða hverja einustu götu og til þess voru rústir hrundra húsa notaðar ásamt öðru tiltæku. Hermennirnir áttu að berjast hart um hvert einasta hús í borginni, ekki gefa neitt eftir fyrr en í fulla hnefana. Með loftárásunum voru Þjóðverjar búnir að gera besta mögulega vígvöll fyrir Sovétmenn til að verja borgina.

Þýski herinn gat lítið nýtt sína tæknilegu yfirburði í götubardögunum en hertæknin sem þurfti að beita stríddi gegn öllu sem þýsku hermennirnir höfðu lært í hernaðarlist. Lítið var um stóra bardaga heldur endalausar skærur að hálfu Sovétmanna. Sex til átta manna árásarhópar voru settir saman og komu þeir sér upp ýmsum vopnum sem gátu drepið hljóðlaust svo sem hnífum og tálguðum skóflum. Sovétmenn voru sérlega góðir í því að fela sig og þurftu Þjóðverjar sífellt að vera viðbúnir umsátri hvort sem það var dagur eða nótt. Árásarhópar réðust mjög oft til atlögu á nóttunni svo það var lítið um svefn hjá Þjóðverjunum sem minnkaði baráttuþrek þeirra. Sovéski flugherinn gerði sitt besta til að halda Þjóðverjunum vakandi með stöðugum loftárásum á næturna en svona sluppu óreyndu rússnesku flugmennirnir við að berjast við reynda flugmenn Þjóðverja. Með óhugnalegu návígi og stöðugum næturárásum brutu Sovétmenn niður allan baráttuanda Þjóðverja.

Hetjur Stalíngrads

Til þess að bæta „móralinn“ í Rauða hernum var hafið upp á ýmsum mönnum sem höfðu sýnt mikið hugrekki eða hæfileika í orrustunni og þeir notaðir til að hvetja aðra í hernum til að gera hið sama. Flestar hetjurnar voru leyniskyttur Rauða hersins og auglýstu stjórnvöld hve marga fasista hver skytta hafði drepið. Frægasta leyniskyttan var Vasílíj Zajtsev og tókst honum að drepa 149 Þjóðverja. Zajtsev var settur yfir þjálfun ungra leyniskyttna og nemendur hans voru kallaðir zajtsjata eða unghérar en Zajtsev þýðir héri. Hin hljóðláta leyniskytta Zíkan drap hins vegar flesta Þjóðverja en hann drap 224. Hetjurnar voru hins vegar ekki bara leyniskyttur en Manenkov var þekktur fyrir skot sín með skriðdrekariffli en í einum bardaganum náði hann að eyðileggja sex skriðdreka. Vínogradov var einnig þekktur sem besti handsprengjuvarparinn og sagður einn besti „Fritzaveiðarinn“.

Þjóðverjar blekktir

Þótt varðlið Sovétmanna hefði varist vel gátu þeir ekki haldið aftur af Þjóðverjunum og neyddust alltaf til að hörfa lengra inn í borgina, nær bökkum Volgu. Sovétmenn áttu orðið erfitt með að fá hergögn og liðsauka vegna þess að allir flutningar fóru um Volgu. Flutningarnir fóru fram á ýmsum bátum og prömmum sem sigldu frá austurbakkanum en Þjóðverjar gerðu sitt besta til að sökkva sem flestum bátum Sovétmanna með loft- og stórskotaárásum. Þegar veturinn harðnaði byrjaði Volga að frjósa sem gerði flutninga enn erfiðari yfir ánna. Þjóðverjarnir áttuðu sig á þessu og héldu að þeim væri að takast að sigra varnarliðið. En sama hversu slæmt ástandið leit út héldu Zhúkov hershöðingi og menn hans sig við einkunnarorð varnarliðsins „Fyrir varnarlið Stalíngrad er ekkert land handan Volgu“.

Ekki var þó öll von Rússa úti því yfirmaður herráðs Rauða hersins, Georgíj Zhúkov, skipulagði aðgerð Úranus sem átti eftir að umturna gangi stríðsins. Zhúkov lét safna gífurlega stórum her með mikilli leynd. Hann sendi herinn síðan að frekar rólegum stöðum við víglínuna til að þjálfa hann en þetta villti um fyrir þýsku leyniþjónustunni. Aðgerð Úranus fól í sér að umkringja innrásarher Þjóðverja í Stalíngrad og ná Stalíngrad aftur. Zhúkov og hershöfðingjar hans skipulögðu árásina í þaula. Þeir létu alla óbreytta borgara flytja í burtu sem voru innan við 24 kílómetra frá víglínunni svo herinn gæti notað hús þeirra til að fela sig á leið sinni í átt að víglínunni. Leyndin var svo mikil við herflutningana að þeir færðu sig aðeins á milli staða á nóttunni. Á meðan voru aðrar herdeildir annars staðar við víglínuna en þar sem Úranus aðgerðin átti að fara fram að þykjast gera sig klára fyrir sókn til að villa um fyrir Þjóðverjum. Þann 19. nóvember var búið að safna saman rúmlega milljón manns við þrjár víglínur við Stalíngrad. 7:20 að rússneskum tíma hlóðu hermennirnir á sprengjuvörpu-stöðvunum og stórskotaliðið vopn sín og fljótlega skalf jörðin undan kraftinum í stórskotaliðinu sem hóf skotárás sína á Þjóðverja.

Sovéskir hermenn sem voru annars staðar á víglínunni höfðu ekki hugmynd um hvað var að gerast því tekist hafði að halda aðgerðinni Úranus leynilegri. Ráðist var á víglínurnar norðan og sunnan megin við Stalíngrad. Bandamenn Þjóðverja, Rúmenar, vörðust frækilega við víglínurnar en áttu ekki möguleika gegn þessari stórsókn og mættust herir Rússanna þann 22. nóvember og voru þar með búnir að umkringja Stalíngrad. Sovétmenn þjörmuðu síðan smátt og smátt að Þjóðverjunum og neyddu þá til að hörfa í átt að Stalíngrad. Friedrich Paulus var hershöfðingi yfir sjötta her Þjóðverja í Stalíngrad. Hann fékk þær skipanir frá Hitler að halda borginni, ekki reyna að brjótast út úr hring Sovétmenna og berjast til síðasta manns. Eina leið Þjóðverja til að fá birgðir var flugleiðina en aldrei náðist að flytja nægar birgðir svo herinn var að svelta og ekki hjálpaði að veturinn harðnaði með gífurlegu frosti. Þann 8. janúar var Paulusi boðið að gefast upp en hann harðneitaði og þann 24. janúar var honum aftur boðið að gefast upp en þá bannaði Hitler alla uppgjöf en Paulus hafði beðið Hitler um að fá að bjarga lífi hermanna sinna. 31. janúar 1943 gafst Paulus upp gegn skipunum Hitlers ásamt 24 öðrum hershöfðingjum og 2. febrúar gafst allur herinn upp. Eingöngu voru 91.000 hermenn eftir lifandi af sjötta hernum en upphaflega voru um 330.000 menn í honum. Stór hluti uppgjafarhermannanna létust í haldi Sovétmanna en þeir hugsuðu lítið um fangana fyrst um sinn og píndu þá eins mikið og þeir gátu uppfullir af hatri gagnvart framferði Þjóðverja gegn Sovétmönnum í innrás sinni.

Áhrif orrustunnar

Sigur Sovétmanna í orrustunni um Stalíngrad markaði upphaf hruns Þjóðverja en sjötti herinn hafði verið einn kröftugasti her sem Þjóverjar höfðu safnað. Framleiðsla Sovétmanna og Bandaríkjamanna á vígbúnaði varð margfalt meiri en framleiðsla Þjóðverja svo að þeir áttu aldrei séns á að ná aftur fyrri styrk. Talið er að yfir 800.000 hermenn frá Öxulveldunum hafi týnt lífi sínu í kringum orrustuna en á móti er talið að Rauði herinn hafi tapað um 1.100.000 hermönnum og 40.000 óbreyttir borgarar látist. 1945 var Stalíngrad tilnefnd sem Hetjuborg Sovétríkjanna fyrir vörnina á móðurlandinu. 40 árum eftir orrustuna lést Tsjújkov hershöfðingi sem hafði stjórnað vörnum Stalíngrads og síðar leitt Rauða herinn í vel heppnaðri innrás í Berlín.

Heimildir

• „Battle of Stalingrad“. Encyclopædia Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/562720/Battle-of-Stalingrad (skoðað 24. Janúar 2011).
• Bevor, Anthony. Stalíngrad. Elína Guðmundsdóttir (þýð.). Reykjavík: Bókaútgáfan Hólar, 2007.
• Heiferman, Ronald. Seinni heimsstyrjöldin. Þorsteinn Thorarensen (þýð.). Reykjavík: Fjölvaútgáfan, 1979.

Tenglar

• Sv.Ásg. (21. maí 1983). „85 þúsund þýzkir stríðsfangar komust aldrei heim“. Lesbók Morgunblaðsins. bls. 14-15.